Henryk Sienkiewicz to jeden z najbardziej znanych i najpopularniejszych powieściopisarzy, który żył i tworzył na przełomie XIX i XX wieku. W 1905 za całokształt twórczości został uhonorowany Nagrodą Nobla. Jego najważniejszymi dziełami są „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, które wchodzą w skład Trylogii oraz „Quo vadis” i „Krzyżacy”. W swoich powieściach historycznych pokrzepiał serca i podbudowywał patriotyzm wśród Polaków dzięki ukazywaniu ważnych wydarzeń historycznych dla Polski.
Opracowanie lektury „Krzyżacy”
– Początkowo powieść ukazywała się w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” od lutego 1897 do 1900 roku.
– W postaci książkowej „Krzyżacy” ukazali się w 1900 r.
– Akcja utworu toczy się od 1399 do 1410 roku.
– Akcja powieści rozgrywa się na tle konfliktu jagiellońskiej Polski wraz z zakonem krzyżackim.
– Podczas pisania powieści Sienkiewicz korzystał z „Kroniki” Janka z Czarnkowa, „Historii” Jana Długosza oraz dzieł historyków. Kulminacyjnym momentem powieści jest bitwa pod Grunwaldem, którą Sienkiewicz odtworzył według dzieła Jana Długosza oraz obrazu Jana Matejki.
– W „Krzyżakach” występują zarówno postacie historyczne, jak i fikcyjne. W powieści możemy zetknąć się z takimi postaciami historycznymi, jak król Władysław Jagiełło, królowa Jadwiga Andegaweńska, książę Janusz Mazowiecki, księżna Anna Danuta, Wielki książę litewski Witold, mistrz zakonu krzyżackiego Ulrich von Jungingen, książę Siemowit IV, komtur zakonu krzyżackiego Kuno von Lichtenstein, rycerze Zawisza Czarny, Powała z Tarczewa, Zyndram z Maszkowic, Marcin z Wrocimowic czy księżniczka litewska Aleksandra Olgierdówna.
– W powieści występują również postacie fikcyjne, takie jak Danusia Jurandówna, Jagienka ze Zgorzelic, Jurand ze Spychowa, Maćko i Zbyszko z Bogdańca.
– Na podstawie powieści powstał film pod tym samym tytułem w reżyserii Aleksandra Forda.
Streszczenie lektury
1. W Tyńcu pod Krakowem, w gospodzie „Pod Lutym Turem” rycerstwo spędzało czas. Zbyszko i jego wuj Maćko (rycerze z Bogdańca herbu Tępa Podkowa). Maćko opowiadał o dziejach ich rodu oraz o obronie Wilna przed Krzyżakami u boku księcia Witolda. Do gospody przybył orszak księżnej Anny Danuty, która chciała zwiedzić opactwo benedyktyńskie. Zbyszkowi spodobała się dwunastoletnia dwórka księżnej, Danusia Jurandówna. Podczas rozmowy dowiedział się, że jej matka zginęła podczas najazdu krzyżackiego a jej ojcem jest Jurand ze Spychowa, który walczy z Krzyżakami. Zbyszko zaoferował Danusi bycie jej rycerzem oraz ofiarowanie kilka pawich czubów zdartych z krzyżackich hełmów.
2. Następnego dnia orszak księżnej wraz z Maćkiem i Zbyszkiem z Bogdańca ruszyli do królowej Jadwigi, która była w połogu. Podczas drogi natknęli się na rycerza krzyżackiego, Zbyszko chciał go zaatakować, jednak ten okazał się posłem i nazywał się Kuno Lichtenstein. Rycerz krzyżacki domagał się przeprosin, jednak Zbyszko się nie zgodził.
3. Po przybyciu do Krakowa Zbyszko został aresztowany za napad na krzyżackiego posła. Zbyszkowi groziła kara śmierci, więc Maćko pojechał do wielkiego mistrza zakonu prosić go o łaskę dla Zbyszka. W więzieniu Zbyszka odwiedzała Danusia i rozpaczali nad swoim losem.
4. Córka oraz królowa Jadwiga zmarła, cały kraj był pogrążony w żałobie. Przez to o Zbyszku zapomniano, natomiast Maćko wrócił z podróży do wielkiego mistrza. Po drodze został napadnięty przez Krzyżaków i życie uratował mu Jurand ze Spychowa. Maćko był ciężko ranny.
5. Zbyszka doprowadzono na egzekucję, wtedy Danusia zarzuciła mu na głowę białą chustę mówiąc „Mój ci jest!”, wtedy tłum porwał Zbyszka i Danusie do kasztelana, a ten potwierdził ułaskawienie młodzieńca.
6. Do Krakowa przybył Jurand, któremu niezbyt spodobał się taki zięć. Maćko w ciężkim stanie jechał ze Zbyszkiem do domu. Po drodze spotkali Zycha ze Zgorzelic, który jechał z nimi. W trakcie dalszej drogi Zbyszko jednym strzałem ubił tura, czym zaimponował Jagience, piętnastoletniej córce Zycha.
7. Kiedy dojechali do domu, okazało się że Bogdaniec jest zrujnowany. Zych wraz z Jagienką pomogli zająć się gospodarstwem Zbyszkowi i Maćkowi. Wuj z radością patrzył, że Jagience podobał się Zbyszek, gdyż wolałby ją na żonę dla bratanka.
8. Maćkowi mogło pomóc w odzyskaniu zdrowia niedźwiedzie sadło, Zbyszek ruszył więc na polowanie. Niemal zginął, na szczęście Jagienka mu pomogła. Jednak Zbyszko ciągle myślał o Danusi.
9. W gospodzie w Krześni Zbyszko ogłosił że najpiękniejszą panną na świecie jest Danusia Jurandówna. Wtedy dwaj adoratorzy Jagienki, Wilk z Brzozowej i Cztan z Rogowa sprzeciwili się temu, jednak Zbyszko pokonał ich w pojedynku. Zbyszek pokłócił się z tego samego powodu z opatem z Tulczy, który nalegał na jego ożenek z Jagienką.
10. Zbyszko ruszył do ukochanej, po drodze towarzyszył mu sługa Jagienki, Czech Hlawa. Po drodze spotykają Sanderusa, który podaje się za zakonnika i sprzedaje podejrzane relikwie. Następnie Zbyszko z Hlawą natykają się na Krzyżaków, którzy okazują się gośćmi księcia Janusza. Jednym z rycerzy jest Fulko de Lorche.
11. Zbyszko udał się na polowanie organizowane przez księcia Janusza. Zastał u niego dwóch komturów krzyżackich, Hugo de Danvelda ze Szczytna oraz Zygfryda de Lowe, starostę Jansborku. Zbyszko podczas polowania spotkał się również z Danusią, która spodobała się również Danveldowi.
12. Podczas polowania zdarzył się wypadek, w którym został ranny Zbyszko. Tymczasem do Ciechanowa przybyli bracia zakonni Gotfryd i Rotgier oraz pan de Fourcy. Krzyżacy skarżyli się na to, że Jurand z nimi walczy i zdecydowali się go najechać. Jurand chciał z nimi walczyć jedynie pod tym warunkiem, że odprawią pieszych żołnierze. Zakonnicy nie zgodzili się na to, więc Jurand najechał na nich znienacka. Książę Janusz nie słuchał narzekań Krzyżaków i mówił, że oni sami też są winni.
13. Krzyżacy ułożyli plan zemszczenia się na Jurandzie, mieli oni sfałszować list, dzięki któremu udałoby im się porwać Danusię. Pan de Fourcy słysząc to, uznał to za haniebne i zagroził doniesieniu o tym księciu Januszowi. Krzyżacy zabili go, Hlawa był świadkiem tego morderstwa, jednak udało mu się uciec. Bracia krzyżaccy chcieli o morderstwo oskarżyć Czecha.
14. Zbyszka z ran leczyła Danusia w Przasnyszu. Książę Janusz wyróżnił go rycerskim pasem, dzięki czemu młodzieniec stał się pełnoprawnym rycerzem. Do księcia Janusza przybyli posłańcy z listem, że Jurand wzywa Danusię do siebie. Przed wyjazdem dziewczyny księżna pozwoliła Danusi wyjść za Zbyszka i kapelan udzielił im ślubu.
15. Po pewnym czasie, kiedy Zbyszko ozdrowiał, postanawiał jechać do Ciechanowa do Juranda i Danusi. Po przybyciu na miejsce okazało się, że Jurand w drodze został zasypany śniegiem. Zbyszko pojechał mu pomóc i w trakcie rozmowy odkryli, że Jurand nie posyłał po córkę, więc musieli ja porwać Krzyżacy.
16. Książę Janusz obiecał im pomóc i wysłał posłów do Krzyżaków. Ci postawili warunek, że Jurand miał uwolnić ze Spychowa wszystkich krzyżackich więźniów, zaprzeczyć że oni ją porwali i przybyć po Danusię do Szczytna. Jurand się zgodził i ruszył do Szczytna, tam jednak Krzyżacy kazali mu ubrać worek i stać całą noc na mrozie.
17. Jurand na zamku spotkał się z Danweldem, Zygfrydem de Lowe, Gotfrydem i Rotgierem. Rycerze chcąc zadrwić z Juranda, zamiast Danusi pokazali mu niedorozwiniętą dziewczynę mówiąc, że czarownik ją zmienił. Jurand oburzył się tym i w szale pozabijał Danvelda, Gotfryda i wielu innych Krzyżaków.
18. Krzyżacy chcieli zatuszować sprawę i naradzili się, że Rotgier uda się do księcia Janusza do Warszawy i wyjawi mu nieco inną wersję zdarzeń. Powie, że Krzyżacy uratowali z rąk zbójców Danusię i zawieźli do ojca, ten jednak wpadł w szał i pozabijał braci zakonnych. Dworzanie księcia i książę początkowo uwierzyli w tą historię, jednak przebywał tam Zbyszko, który oskarżył Rotgiera o kłamstwa. W ciężkim pojedynku wygrał Zbyszko i zabił Krzyżaka.
19. Ciało Rotgiera odesłano do Szczytna, tam Zygfryd de Lowe rozpaczał po jego śmierci, gdyż podobno był to jego nieślubny syn. Zygfryd okaleczył Juranda, który przebywał w lochu. Wyłupił mu oko, wyrwał język i obciął prawą dłoń.
20. Hlawa przybył do Bogdańca i opowiedział Maćkowi o wydarzeniach na dworze księcia Janusza. Okazało się, że w Bogdańcu zabity został Zych ze Zgorzelic i Jagienka została sama. Maciej chciał ją wywieźć do opata z Tulczy, okazało się jednak że ten zmarł i zostawił swój majątek Jagience. Dziewczyna miała więc pozostać na dworze Anny Danuty.
21. Maćko i Hlawa udali się w stronę Prus i po drodze spotkali okaleczonego Juranda. Kiedy rozpoznali rycerza, udali się z nim do Spychowa.
22. Tymczasem Zbyszko poszukiwał Danusi. Na Żmudzi mieszkańcy zbuntowali się przeciwko Krzyżakom i rozgorzała tam wojna. Hlawa i Maćko odnaleźli Zbyszka w obozie wodza powstania na Żmudzi, Skirwoiłły. Oddział Zbyszka miał zaatakować Krzyżaków. De Lorche był po stronie Krzyżaków i po walce zarzucił Zbyszkowi, że walczy z poganami. Zbyszko pokazał mu list Żmudzinów, którzy chcieli przyjąć dobrowolnie chrzest, wtedy de Lorche zdał sobie sprawę z przewrotności Krzyżaków.
23. Zbyszko napotkał też Sanderusa, który powiedział mu, że Danusia jest z Zygfrydem de Lowe, który więzi ją w wiklinowej kolebce. Zbyszko udał się tam, jednak Danusia była chora i gorączkowała. Zbyszko miał udać się z nią do Spychowa, jednak Krzyżak zażądał pozostawienia Maćka jako zakładnika.
24. Tymczasem Hlawa z Zygfrydem de Lowe udał się do Spychowa. Tam Jurand przebaczył mu okaleczenie i puścił go wolno. Zygfryd miał jednak wyrzuty sumienia i powiesił się na gałęzi. Zbyszko jechał z Danusią do Spychowa, jednak dziewczyna po drodze zmarła. Gdy Jurand się o tym dowiedział, również wkrótce zmarł.
25. Zbyszko rozpaczał po stracie ukochanej, teraz został mu stryj, który przebywał jako jeniec na zamku w Malborku.
26. Jagiełło spotkał się w Raciążu z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego, Konradem von Jungingenem. Wymieniono jeńców, jednak nie zawarto pokoju. Zbyszko wraz z poselstwem udał się do Malborka, by wymienić jeńców. Zabrał wuja do Bogdańca, sam jednak ruszył na wojnę z zakonem u boku księcia Witolda.
27. Kiedy Zbyszko wrócił z wojny, zaopiekowała się nim Jagienka. Po pewnym czasie odkryli, że są w sobie zakochani. Jagienka urodziła Zbyszkowi bliźniaki Jaśka i Maćka, Zycha i Juranda.
28. Tymczasem panował pozorny pokój między Polską i zakonem krzyżackim. Cały czas były potyczki, jednak otwartej wojny ciągle nie było. Dopiero po śmierci Konrada von Jungingena i objęcia władzy przez Ulricha von Jungingena zakon zaczął szykować się do wojny.
29. 15 lipca 1410 rozrywa się bitwa pod Grunwaldem, w której uczestniczą po stronie polskiej Maćko, Zbyszko, Powała z Tarczewa i de Lorche, który ożenił się z polską szlachcianką. Krzyżacy przed bitwą wysyłają Jagielle dwa nagie miecze. Na początku do boju ruszają wojska litewskie i tatarskie, które jednak nie są w stanie pokonać krzyżaków. Polacy zyskują przewagę, następnie szala zwycięstwa przechyla się na stronę Krzyżaków, aż w końcu Polacy wygrywają bitwę. W czasie bitwy Maćko zabija Kunona Lichtensteina, w bitwie poległ również Ulrich bon Jungingen. Maćko i Zbyszko po bitwie wracają do Bogdańca.