„Faust” jest jednym z najsłynniejszych dzieł Johanna Goethe. Napisany został w latach 1773-1832, jednak wydany dopiero po śmierci pisarza. Głównym motywem utworu jest
zakład Boga z Mefistofelesem o duszę doktora Fausta. Zgodnie z zakładem, główny bohater zaprzedaje duszę diabłu, kiedy wypowie słowa „trwaj chwilo, jesteś piękna”. Pierwowzorem bohatera był niemiecki alchemik, astrolog i naukowiec Johann Faust, żyjący w XV wieku. O jego postaci krążyły legendy, że zaprzedał duszę diabłu, by posiąść kobietę. Od tego czasu uważa się go za mistrza czarnej magii oraz symbol człowieka, który zawarł pakt z diabłem.
Faust obrazuje zmaganie człowieka-geniusza z ograniczeniami ludzkimi. Choć człowiek taki nabywa mądrość i poznaje życia, to jednocześnie staje się coraz bardziej świadomy swojej niewiedzy. Diabeł oprowadza Fausta po mitologicznym świecie, pokazuje siłę mocy piekielnych, a także daje mu władzę i miłość. Podróż Fausta to szukanie drogi samorealizacji, która jednak przynosi mu rozczarowanie. W roli uczonego nie może do końca poznać świata, jako kochanek doprowadza do śmierci Małgorzaty, bycie artystą jest dla niego jednocześnie życiem w samotności a jako władca musi doprowadzać do nieszczęść swoich poddanych.
Streszczenie fabuły „Fausta”
1. Utwór rozpoczyna się inwokacją autora do zjaw i duchów przeszłości i mówi, że bliższa mu jest rzeczywistość miniona niż czasy obecne.
2. Dialog między Dyrektorem, Poetą Tragicznym i Wesołkiem przed występem. Dyrektor zastanawia się, czy powiedzie mu się w Niemczech i zwraca się do Poety z nadzieją, że jego występ ściągnie masy ludzi. Goethe przemyca myśl o tym, że literatura wyższa może nie znaleźć zrozumienia u prostych ludzi. Jednak Wesołek uważa, że najważniejszy jest kontakt z ludźmi i tym samym prezentuje on sztukę niską, ludyczną.
3. W Niebie dochodzi do spotkania Boga, Archaniołów Rafaela, Gabriela i Michała oraz Mefistofelesa. Bóg z aniołami chwali świat, z kolei Mefistofeles opowiada o słabym człowieku na świecie. Bóg zakłada się z diabłem o duszę Fausta.
4. Faust przebywa w swojej pracowni, która opisana jest jako izba gotycka. Trwa Wielka Sobota, noc przed Zmartwychwstaniem. Faust prowadzi monolog, w którym narzeka, że nie zgłębił rzeczywistości i nie poznał jej esencji. Zwątpił również w siłę rozumu i to, że może czegoś nauczyć swoich studentów, skoro on nie zna odpowiedzi na podstawowe pytania. Faust przegląda księgi i widzi znak Ducha Ziemi, Bóg jest dla niego tożsamy z naturą. Faust wzywa Ducha, który go potępia. Następnie do izby wchodzi Wagner, asystent Fausta, jednak naukowiec go odprawia. Zawiedziony swoim człowieczym losem, chce wypić truciznę, jednak słyszy głosy dzwonów zwiastujących zmartwychwstanie i decyduje się żyć dalej.
5. Faust i Wagner rozmawiają na spacerze o mijających ich ludziach. Faust chce być mędrcem tłumu, jednak Wagner, który nie grzeszy rozumem, pogardza innymi ludźmi. Wagner uważa Fausta za mistrza i geniusza, jednak Faust jest pełen wątpliwości w działania ludzkie i gardzi swoim pomocnikiem. Faust przygarnia pudla i wraca do swojej siedziby.
6. W swojej pracowni zaczyna tłumaczyć Ewangelię św. Jana, która rozpoczyna się słowami „Na początku było Słowo”. Faust nie godzi się na takie tłumaczenie (po grecku „słowo” to logos oznaczający Boga) i zmienia je na czyn, co jest równoznaczne z herezją. Czyn to akt, tworzenie się i pewna aktywność.
7. Faust próbuje uspokoić pudla i rzuca na niego zaklęcie, jednak zamiast tego zwierze znika a zza pieca wychodzi Mefistofeles przebrany za wędrownego nauczyciela. Faust nie chce go wypuścić, w końcu diabeł proponuje mu udział w szatańskich sztuczkach, podczas których usypia Fausta i wychodzi z pracowni.
8. Faust rozmawia z Mefistofelesem. Diabeł ześle na niego spełnienie jego pragnień i jeśli Faust podczas nich wypowie słowa „Chwilo, trwaj!” to jego duszę otrzyma Mefistofeles.
9. Scena dzieje się wśród studentów, Fuks, Barwiarz, Flaszka i Starszy przebywają w knajpie, lekko podpici. Fuks jest pijany i śpiewa piosenki, Barwiarz woła go gości zgromadzonych w lokalu. Do knajpy wchodzi Faust i Mefisto, diabeł pokazuje mu, na czym polega prawdziwa zabawa. Faustowi jednak nie odpowiada klimat w knajpie.
10. Następnie diabeł i Faust zjawiają się w kuchni czarownicy, która przygotowuje magiczną miksturę. Następuje odmłodzenie Fausta i w lustrze pokazuje mu się piękna dziewczyna, która budzi jego pożądanie. Mefisto mówi jednak, że piękne kobiety lepiej zobaczyć na żywo niż w lustrze.
11. Faust i diabeł zjawiają się na ulicy, gdzie napotykają się na Małgorzatę, piękną, czternastoletnią dziewczynę. Faust chce ją odprowadzić do domu, jednak ona jest skromna i mu odmawia. Faust obiecuje sobie, że będzie mieć tą dziewczynę i każe diabłu przygotować dla niej prezent.
12. Mefisto daje dziewczynie klejnoty, jednak jej matka oddaje je księdzu. Tymczasem w domu sąsiadki trwa lament kobiety, gdyż mąż ją opuścił. Małgosia ją odwiedza i mówi o prezentach od Fausta. Wtedy pojawia się Mefistofeles i mówi kobietom, że mąż Marty nie żyje, umawia się z Małgorzatą na spotkanie wieczorem w ogrodzie.
13. W ogrodzie przebywa Małgorzata, Marta, Faust i Mefisto. Małgorzata spaceruje z Faustem, natomiast Marta zagaduje diabła o sprawy sercowe. Małgorzata wróży sobie z kwiatka i Faust oszukuje ją, że spotkała wielką miłość.
14. Faust dziękuje Duchowi Ziemi za piękno natury, jednocześnie zapomina dziękować za to Bogu, gdyż oddalił się od religii chrześcijańskiej. Faust i diabeł rozmawiają o Małgorzacie, alchemik o jej duszy, z kolei diabeł o jej cielesności. Tym samym Faust kładzie nacisk na duchową stronę miłości, natomiast diabeł na jej fizyczne oblicze.
15. Małgorzata rozmawia z Faustem o wierze i Bogu. Faust odpowiada jej, że nie można zmierzyć wiary i tym samym uznać, że wierzymy lub nie. Bóg dla Fausta jest uczuciem ludzkim i ma charakter ulotny.
16. Mefisto nie budzi zaufania Małgorzaty i dziewczyna się przy nim źle czuje, sądzi że nie może się przy nim modlić i mniej kocha Fausta. Ukochany daje jej miksturę, która ma uśpić jej matkę, a tak naprawdę ją uśmierca.
17. Małgorzata modli się do Matki Boskiej o łaskę i pomoc, gdyż przypuszcza że jest w zhańbiona w ciąży.
18. W domu zjawia się brat Małgorzaty, Walenty. Wie o jej grzechu i chce zabić Fausta, jednak zostaje pchnięty przez niego nożem. Przed śmiercią przepowiada dziewczynie los prostytutki.
19. Małgorzata podczas mszy ma poczucie winy, które wzmaga w niej pieśń „Dies Irae”, w końcu pada zemdlona.
20. W górach Harcu Faust, Mefisto i przedstawiciele różnych stanów biorą udział w sabacie czarownic. Podczas sabatu pojawiają się postaci ze sztuk Szekspira, które rozmawiają ze sobą.
21. Faust dowiaduje się, że diabeł oszukał go w sprawie losów Małgosi, prosi go o pomoc w wyciągnięciu dziewczyny z więzienia.
22. Faust chce uratować dziewczynę, jednak ta go nie poznaje. Okazuje się, że utopiła ona swoje dziecko. Mefisto czyha na duszę dziewczyny, jednak głos z niebios mówi, że dziewczyna jest zbawiona.
23. Na dworze cesarza Faust i Mefistofeles służą władcy. Faust z pomocą bogiń Matek wywołuje ducha Heleny Trojańskiej, zakochuje się w niej i traci przytomność. Następnie w pracowni Fausta, Mefisto kieruje Wagnerem, by stworzył homunkulusa (małego człowieka, karła, którego próbowali stworzyć alchemicy).
24. Faust wraz z Mefistofelesem i homunkulusem udają się do świata mitologii greckiej, tam spotykają Syreny, Chirona, Helenę, z którą Faust zakłada rodzinę i żyje kilka lat w Arkadii. W końcu uczony wraca do swoich czasów i bierze udział w walce u boku cesarza. W nagrodę zostaje władcą nadmorskiego kraju, w którym stara się stworzyć państwo idealne. Rządzi nim do później starości, przed śmiercią Mefistofeles okłamuje go, że spełnia on jego rozkazy, które pomogą ludziom. Faust umiera z myślą „trwaj chwilo, jesteś piękna”, jednak zostaje wzięty do nieba, gdzie czeka na niego Małgorzata.
