„Ogniem i mieczem” to jedna z części trylogii Henryka Sienkiewicza obok „Potopu” i „Pana Wołodyjowskiego”. Dzieło to jest nie tylko jednym z najbardziej znanych i poczytnych dzieł Sienkiewicza, ale też jedną z epopei narodowych. Henryk Sienkiewicz pisał tą powieść ku pokrzepieniu serc. „Ogniem i mieczem” to powieść historyczna, jednak przedstawione fakty i postacie są ubarwione, przez co mogą odbiegać od realiów historycznych.
Opracowanie lektury – najważniejsze informacje o „Ogniem i mieczem”
– Henryk Sienkiewicz rozpoczął publikować fragmenty powieści w dzienniku „Słowo” w 1883 roku, powieść miała nosić tytuł „Wilcze gniazdo”. Powieść ta zyskała sporą popularność, dlatego Sienkiewicz kontynuował opisywanie losów bohaterów.
– Powieść powstawała w latach 1884-1888, natomiast pierwsze wydanie książkowe ukazało się w 1884 roku w Warszawie.
– Akcja powieści toczy się w latach 1648-1651 i opisuje ówczesne wydarzenia historyczne, m.in. powstanie Chmielnickiego.
– Miejscem akcji są tereny obecnej Ukrainy, wówczas ziemie należące do Polski.
– W 1958 roku w Stanach Zjednoczonych ukazała się komiksowa adaptacja powieści, w 1999 roku powieść „Ogniem i mieczem” została zekranizowana.
– Postaci przedstawione w lekturze, możemy spotkać również w pozostałych częściach trylogii – „Potopie” i „Panu Wołodyjowskim”
Streszczenie wydarzeń w „Ogniem i mieczem”
1. Jan Skrzetuski uratował samotnego jeźdźca, który został napadnięty przez nieznanych żołnierzy. Jak się okazało, był to Bohdan Chmielnicki.
2. Potem Skrzetuski udał się do karczmy Wołocha Dopuła, gdzie miał się spotkać z chorążym Zaćwilichowskim. Tam poznał Zagłobę oraz Longisa Podbipiętę.
3. Skrzetuski z Zagłobą, Podbipiętą i posłem hospodarza wołoskiego Rozwanem Ursu ruszają do Łubniów. Longinus opowiada o ślubowaniu, które może wypełnić podczas wojny z Tatarami.
4. Przypadkowo dostają się na nieznaną drogę, tam zauważają wóz ze złamaną osią, przy której stały dwie kobiety. Okazało się że jest to wdowa po Konstantym Kurcewiczu oraz córka Wasyla Kurcewicza, w której Skrzetuski się zakochał. Panie zaprosiły ich do majątku Rozłogi, gdzie Skrzetuski poznaje historię Heleny i wymusza od wdowy zgodę na jego ślub z Heleną, mimo że była wcześniej obiecana Kozakowi Bohunowi.
5. Do Łubniów przybywa Skrzetuski ze swoimi towarzyszami, przybywa tam również Wiśniowiecki. W mieście rozpoczynają się zabawy, w których biorą udział bohaterowie poza Skrzetuskim, który w tym czasie tęskni za Heleną i pisze do niej miłosne listy.
6. Wiśniowiecki chce wysłać Bechowca na Sicz, jednak podejmuje się tego Skrzetuski, gdyż przy okazji chce odwiedzić Helenę. Rusza więc z pachołkiem Rzędzianem i grupą kozaków z książęcej chorągwi.
7. W Rozłogach Helena i Skrzetuski miło spędzają czas i snują plany na przyszłość.
8. W Czehrynie Skrzetuski pokazuje listy księcia Wiśniowieckiego Zaćwilichowskiemu. Spotyka się również z Zagłobą, pułkownikiem Barabaszem i Bihunem, ze względu na niebezpieczeństwo spotkania kozackich rozbójników, decydują się na podróż rzeką.
9. Podczas noclegu na wyspie Chortyca dochodzi do walki między wyprawą Skrzetuskiego i Tatarami. Skrzetuski odnosi poważne rany, natomiast jego towarzysze ponoszą śmierć w walce.
10. Podczas spotkania kozackiej starszyzny przemawia Chmielnicki i wzywa do powstania. Ich jeńcy, Barabasz i Tatarczuk zostają rozerwani na strzępy przez Kozaków. Kozacy przesłuchują również Skrzetuskiego, który wywiera na nich pozytywne wrażenie. W czasie narady Chmielnicki dostaje list od hetmana Potockiego, w którym wypowiada mu wojnę.
11. Chmielnicki wykupuje Skrzetuskiego od Tuhaj-beja. Następnego dnia kozackie i tatarskie oddziały ruszają w kierunku Żółtych Wód. Towarzyszy im ranny i uwięziony Skrzetuski.
12. Pułkownik Krzeszowski zdradza i przechodzi na stronę Chmielnickiego, inni pułkownicy nie godzą się na to i zostają zamordowani.
13. W czasie przemarszu, wojska Kozackie atakuje niewielki oddział Stefana Potockiego i pokonuje Kozaków. Chmielnicki przekupuje Kozaków z obozu polskiego i w odwecie umiera Stefan Potocki a jego oddział zostaje pokonany.
14. Kozacy zdobywają Czehryń i Czerkasow, a następnie Korsuń. Chmielnicki nie może opanować tatarów przed masowymi mordami i braniem w niewolę, dlatego decyduje się na pozostanie na Ukrainę i wzmacnianie swojego wojska. Uwalnia Skrzetuskiego i pozwala mu na podróż do Rozłogów.
15. Kiedy Skrzetuski przybywa do Rozłogów, zastaje zgliszcza. Okazuje się że Bohun dowiedziawszy się o Skrzetuskim i Helenie, napada na Rozłogi i morduje kniahinię i jej synów. Wcześniej jednak Zagłoba ucieka z Heleną.
16. Zagłoba ucieka z Heleną przed Bohunem, który ruszył za nimi w pościg. Przez ten czas wędrują przez lasy i step, podróżują też w przebraniu dziadów.
17. Skrzetuski spotyka się z Jeremim Wiśniowieckim w Rozłogach, wspólnie udają się do Łubniów, gdzie Wiśniowiecki obiecuje zdławienie buntu.
18. Kozacy wędrują przez kraj, niszcząc wszystko na swej drodze. Dowiadują się o śmierci króla Władysława IV, jednak mimo to oddziały Wiśniowieckiego atakują ich i wygrywają pierwsze starcie z Kozakami.
19. Skrzetuski rusza do pułkownika Osińskiego i Koryckiego, ci jednak odmawiają układu z Wiśniowieckim. W drodze powrotnej spotyka Zagłobę, który mówi mu, że Helena jest ukryta w twierdzy w Barze.
20. Kozacy cały czas atakują, do Wiśniowieckiego przyłączają się jednak Osiński i Korycki, wojewoda Tyszkiewicz oraz Łaszcz. Wszyscy ruszają pod Połonne, gdzie wygrywają starcie.
21. Wojska mają ruszyć pod Zbaraż, Skrzetuski otrzymuje urlop by ożenić się z Heleną, jednak dowiaduje się że twierdza Bar zostaje zdobyta przez Kozaków.
22. Helena zostaje przewieziona przez Bohuna do Czortowego Jaru, do wiedźmy Horpyny. Tymczasem Skrzetuski jest zrozpaczony po utracie Heleny, otrzymuje nominację na pułkownika.
23. Skrzetuski rozsiewa plotki o pokonaniu Chmielnickiego przez Wiśniowiecki, przez co Krzywonos wycofuje się. Zagłoba przypadkiem podsłuchuje, gdzie ukrywa się Helena.
24. Polskie wojska zostają pokonane pod Piławcami, przez co Wiśniowieckiemu odebrane jest dowództwo. Odzyskuje władzę dopiero po pewnym czasie. Rozpoczyna się przygotowywanie Lwowa do obrony, natomiast książę Jeremi rusza do Warszawy by zdobyć zgodę od sejmu na utworzenie nowych oddziałów.
25. Pojedynek Wołodyjowskiego i Bohuna, w którym ten pierwszy wygrywa. Rycerz zostawia go umierającego, jednak Bohun to przeżyje.
26. Zostaje wybrany nowy król, tymczasem Zagłoba i Wołodyjowski ciągle nie mają okazji przekazać Skrzetuskiemu, że Helena żyje.
27. Skrzetuski przypadkiem spotyka Chmielnickiego, ten pamięta wyratowanie go przez Jana i puszcza go wolno.
28. W Zbarażu gromadzą się polskie wojska, przebywa tam Zagłoba i Wołodyjowski. Tam pojawia się Rzędzian, który informuje ich gdzie jest Helena. Przebrani za Kozaków, ruszają po Helenę, zabijają wiedźmę, karła Czeremisa i ratują Helenę. Uciekając przed wojskami kozackimi, rozdzielają się i Rzędzian i rusza z Heleną w jedną stronę, natomiast Wołodyjowski w drugą stronę.
29. Rozpoczyna się walka o twierdzą Zbaraż, polskie wojska wygrywają i zmuszają do wycofania wroga. Podczas nocnych zwiadów Skrzetuski, Zagłoba, Longinus i Wołodyjowski przedostają się do obozu wroga, podpalają ich działa i niszczą wieżę oblężniczą.
30. Longinusowi udaje się spełnić przysięgę poprzez ścięcie trzech głów wroga za jednym zamachem. Jednak później zostaje zabity podczas misji przedostania się do obozu wroga.
31. Skrzetuski ruszył z tą samą misją, udało mu się dostać do króla i dzięki temu Wiśniowiecki otrzymał wsparcie. Spotkał Rzędziana i dowiedział się, że Helena żyje. Zawarty został pokój w Zborowie między wojskami polskimi i kozackimi.
Bohaterowie lektury „Ogniem i mieczem”
– Jan Skrzetuski – postać fikcyjna, choć wzorowana na rycerzu Mikołaju Skrzetuskim. O jego pochodzeniu niewiele wiadomo. Poświęcony całkowicie ojczyźnie i wojsku, jest ideałem rycerza – szlachetny, odważny i niezłomny. Był wysoki i postawny, imponował swoim wyglądem i budził nim respekt. Skrzetuski jest też nieugięty, dąży do celu i nie rezygnuje z poszukiwań ukochanej. Skrzetuski jest też człowiekiem lojalnym i szanującym swoich przełożonych. W wielu miejscach przejawia się jego gwałtowność i niecierpliwość – o tym, jak zakochuje się w Helenie, jak nieraz wpada w kłopoty z powodu swojej porywczości.
– Iwan Bohun – postać ta uczestniczyła w powstaniu chmielnickiego i oblężeniu Zbaraża, jednak była zupełnie inna niż młody watażka, jak go przedstawia Sienkiewicz w lekturze. Bohun był osobą elegancką, dobrze wychowaną, jednak dawał upust swojej kozackiej naturze- porywczej oraz brutalnej. Miał wysokie stanowisko w wojsku kozackim, był dobrym przywódcą, cieszącym się respektem podwładnych. Bohun był osobą porywczą i bezwzględną, zabicie kniahini, która wcześniej traktowała go jak syna, jest tego najlepszym dowodem. Bohun dla Heleny, którą kochał, był zupełnie inny – łagodny i troskliwy, jednak ona nie odwzajemniała jego uczuć.
– Helena Kurcewiczówna – jej postać była całkowicie wykreowana przez Sienkiewicza. Kobieta bardzo piękna, skromna i łagodna. Jej matka zmarła przy porodzie, ojciec niedługo potem, przez to wychowywana była przez stryja w Rozłogach. Po jego śmierci ciotka chciała ją bogato wydać za mąż, by móc korzystać z jej majątku. Kochała Skrzetuskiego z wzajemnością, jednak Bohun budził w niej przerażenie. W trakcie ucieczki z Zagłobą udowodniła, że jest dzielną i odważną kobietą.
– Longinus Podbipięta – pochodzący z rodu Zerwikaptur z miejscowości Myszkiszek na Litwie. Niezwykle wysoki i postawny, nazywany był „cudakiem” przez swój dziwny ubiór i wygląd. Jednocześnie był osobą niezwykle poczciwą i łagodną, budził sympatię ludzi dzięki swojemu usposobieniu i zachowaniu. Wierny przyrzeczeniu, że nie stanie na ślubnym kobiercu, póki nie zetnie trzech głów na raz. Postanowienie to ciążyło mu, jednak dochował mu wierności. Podbipięta był rycerzem oddanym, skłonnym do pomocy, jednym z przyjaciół Skrzetuskiego.
– Zagłoba – szczególna postać w trylogii, tryskająca humorem i żartami. Zagłoba był grubszą osobą, nie stroniącą od jedzenia i alkoholu. Lubił koloryzować swoje opowieści, jednak wszyscy przebaczali mu to, gdyż budził powszechną sympatię. Jego poczucie humoru i wesołe uosobienie zjednywało mu wielu przyjaciół – był zarówno przyjacielem Bohuna, jak i Skrzetuskiego. Zagłoba był też rycerzem odważnym, dzielnie walczącym i ratującym Helenę.
– Jeremi Wiśniowiecki – postać historyczna, wojewoda ruski, magnat. Stał na czele Zbaraża oraz dowodził w bitwie pod Beresteczkiem. Znany był z surowości i brutalności przy tłumieniu powstania oraz zaprowadzania porządku na podległych mu ziemiach. Jednak w „Ogniem i mieczem” jest wykreowany na wielkiego przywódcę bez tych cech.
– Bohdan Chmielnicki – również postać historyczna, choć przekazana w całkowicie negatywnym świetle, jako osoba pozbawiona moralności i zasad. W rzeczywistości bunt Chmielnickiego był przeciwko polskiej magnaterii a nie polskiemu państwu. W powieści Chmielnicki to zdrajca, osoba brutalna, kierująca się jedynie prywatnymi pobudkami.
– Horpyna – wiedźma, która miała siedzibę w ukraińskich lasach. Kochała się w Bohunie i jednocześnie się go bała. Sienkiewicz wprowadził ją do powieści na bazie informacji, jakoby czarownice usługiwały Chmielnickiemu i wróżyły mu losy wojny.