„Faraon” jest jedną z najważniejszych powieści Bolesława Prusa. Pisarz w utworze tym porusza kwestie związane z mechanizmami działania państwa i władzy, rolą religii i
 nauki w życiu społeczeństwa. Na przykładzie starożytnego Egiptu Bolesław Prus opisał uniwersalistyczne zasady władzy, jej wpływ na ludzi oraz konsekwencje, jakie może przynieść. Akcja powieści rozgrywa się w XI wieku p.n.e. podczas panowania XX dynastii faraonów – Ramzesa XII i Ramzesa XIII. Powieść ta została wydawana w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” od maja do października 1895 roku. 

Powieść historyczna „Faraon” cechuje się dwoma rodzajami narracji, obok obiektywnej pojawia się również stylizacja narracji na język charakterystyczny dla tamtejszej epoki. W tekście pojawiają się również autentyczne pieśni, modlitwy i przysłowia starożytnego Egiptu. Utwór jest typową powieścią historyczną, choć pojawiają się w niej również elementy romansu wychowawczego, powieści politycznej oraz sensacyjnej.

Bohaterowie powieści

Ramzes XIII – następca tronu, który obejmuje władzę po śmierci swojego ojca. W czasie swojego panowania pragnie sprawić, by polepszyć sytuację ludu oraz zmniejszyć władzę kapłanów. Ramzes chce być dobrym władcą, uczy się mechanizmów władzy, jednak nie jest w stanie sprzeciwić się kapłanom i opanować sytuacji w państwie. Ramzes walczy z kapłanami, co prowadzi do jego śmierci. Ramzes pragnie również przeprowadzić reformy wojskowe, wypowiedzieć wojnę Asyrii, wykorzystać skarb kapłanów w Labiryncie na potrzeby kraju.

Ramzes XII – faraon, ojciec Ramzesa, mąż królowej Nikotris. Rządził trzydzieści cztery lata a sam miał niemal sześćdziesiąt lat. Rządził on zgodnie z wolą kapłanów, natomiast poddani widzieli jego pobożność i jednocześnie uległość wobec arcykapłanów.

Herhor – Jest on arcykapłanem i ministrem wojny. Manipuluje on starym faraonem. Jest on osobą przebiegłą i nie można mu odmówić mądrości oraz sprytu. W młodym Ramzesie widział zagrożenie dla swojej władzy. Wpływał nie tylko na Ramzesa XII, ale też na Nikotris, której był powiernikiem. Herhor był opanowany i spokojny, jednak aby nie stracić swoich wpływów, nie cofnął się przed zbrodnią. Ostatecznie bierze ślub z królową Nikotris i zostaje faraonem.

Penteuer – kapłan, który pochodził z chłopstwa i dlatego starał się bronić najbiedniejszych przed kapłanami i arystokracją. Ramzes doceniał go, czyniąc swoim doradcą.

Królowa Nikotris – matka Ramzesa XIII i druga żona Ramzesa XII. Była ona córką arcykapłana Amenhotepa. Niezwykle pobożna kobieta, choć doprowadziło ją to do zbytniej uległości wobec kapłanów. Chciała dla swojego syna jak najlepiej.

Tutmozis – krewny i przyjaciel Ramzesa XIII. Był on jednym z niewielu przyjaciół, który pozostał mu wierny. Lubił życie dworskie, występował przeciwko kapłanom. Ożenił się z Hebron by odziedziczyć majątek. Zginął z rąk Eunany, kiedy chciał aresztować Herhora.

Mefres – arcykapłan, bliski współpracownik Herhora. Był on człowiekiem przebiegłym, okrutnym, mściwym i pragnącym zemsty na Ramzesie. Wykorzystywał Lykona do ośmieszenia Ramzesa. Chciał zostać dozorcą Labiryntu, jednak za złamanie zasad zginął.

Mentezufis – kapłan i współpracownik Herhora. Trzymał się na uboczu, spełniając polecenia Herhora. Wykonywał rozkazy na szkodę Ramzesa np. zabił jeńców libijskich.

Sara- piękna Żydówka, córka Gedeona, kochanka Ramzesa i matka Izaaka. Ramzes wykupił ją od ojca, zauroczony jej urodą. Również ona odwzajemniała uczucia młodzieńca. Tak bardzo kochała Ramzesa, że nieświadomie pozwoliła obcemu zabić swojego syna. Sara przestrzegała Ramzesa przed Fenicjanką (czyli Kamą), która miała przynieść faraonowi zgubę.

Kama – młoda kapłanka fenicka, która była piękną, młodą dziewczyną. Fenicjanie wykorzystywali ją do wpłynięcia na Ramzesa. Choć młodzieniec początkowo był w niej zakochany, potem poznał się na jej wyrachowaniu i próżności.

Lykon – Grek, który był zakochany w Kamie. Poznał ją w świątyni Astoreth, gdzie był śpiewakiem. Lykon był niezwykle podobny do Ramzesa, co wykorzystywali Fenicjanie, Mefres oraz Kama. Lykon był zazdrosny o Ramzesa. Faraon udusił go, jednak ten również go śmiertelnie zranił.

Hebron – córka monarchy tebańskiego, kochanka Ramzesa XIII i żona Tutmozisa. Od początku była zakochana w Ramzesie i nie zwracała uwagi na męża.

Hiram – członek najwyższej rady tyryjskiej, wykorzystywał Ramzesa do swoich celów, jednocześnie zdradzając mu plany kapłanów.

Dagon – bankier fenicki, od którego Ramzes pożyczał pieniądze. Bezwzględnie traktował chłopów, zdołał zyskać zaufanie Ramzesa, jednocześnie spiskując przeciwko niemu.

Beroes – arcykapłan chaldejski, mędrzec i prorok. Beroes był zwolennikiem pokoju między Asyrią i Egiptem.

Sargon – był to poseł asyryjski, który był oczarowany Kamą.

Samentu – doradca Ramzesa, który zdradzał mu plany arcykapłanów egipskich. Samentu chciał pomóc Ramzesowi w obaleniu stanu kapłańskiego i ograniczeniu ich wpływów. Był niechętny Herhorowi i Mefresowi, gdyż oni uważali go za kapłana gorszego boga. Po tym jak odkrył drogę do skarbca Labiryntu i został odkryty przez Lykona, popełnił samobójstwo.

Eunana – żołnierz kapłański, zdradził i zabił swojego dowódcę Tutmozisa. Współpracował z kapłanami, zdradzając plany Ramzesa.

Krótkie streszczenie powieści „Faraon”

1. We wstępie opisywany jest Egipt, jego umiejscowienie oraz klimat. Narrator przedstawia osiągnięcia cywilizacji egipskiej, takie jak odkrycie tajników miernictwa, mechaniki, i budownictwa. Następnie opisany jest system polityczny państwa, złożony z kast. Autor opisuje również kastę kapłanów, ich zajęcia, obowiązki i prawa.

2. Jest trzydziesty trzeci rok panowania Ramzesa, lud świętuje powrót do Teb bożka Chonosu oraz mianowanie na następcę tronu 22-letniego syna, Cham-semmerer-amen-Ramzesa. Ramzes otrzymuje tytuł erpatra oraz prosi ojca o tytuł dowódcy korpusu Menfi. Rada kapłanów mówi następcy tronu o jego obowiązkach oraz zasadach bitwy. Minister wojny Herhor ma złożyć następnie raport faraonowi.

3. Ramzes nadzoruje swoje pułki przed bitwą. Pochód został zatrzymany przez dwa skarabeusze, święta zwierzęta w Egipcie. Dowódca oddziału nie chciał dalej jechać, Ramzes jednak przeciwstawił się temu i mianował dowódcą greka Patroklesa, który nie wierzył we wróżby.

4. Wojska dojechały do wąwozu, gdzie napotkano przeszkodę w postaci kanału. Okazało się, że kopie ją chłop, którego pan obiecał mu wolność i część zbiorów, jeśli przekopie kanał między rzeką a gospodarstwem. Chłop poświęcił tej pracy dziesięć lat i prosił, by nie zakopywać kanału. Jednak został pobity a kanał zasypano, by wojsko mogło przejść.

5. Ramzes podczas pochodu i rozmowy z Tutmozisem o ograniczeniu władzy kapłanów, spotkał żydówkę Sarę. Ta ostrzegła ich, że są na ziemi pana Sezofrisa i powinni ja opuścić. Ramzesowi spodobała się dziewczyna, oznajmił jej kim jest i obiecał, że odkupi ją od ojca.

6. W tym czasie w obozie trzy pułki Nitagera zostały odcięte. Ramzes ruszył z oddziałem Greków do ataku, dzięki czemu armia wschodnia ustąpiła. Ramzes udowodnił swoją waleczność i mógł wracać do Memfis. Po drodze zobaczył wisielca – niewolnika, który kopał kanał. Historia chłopa poruszyła młodego faraona.

7. Eunana został nagrodzony za dostrzeżenie na drodze skarabeuszy i został mu ofiarowany pierścień z imieniem bogini Mut. Ramzes obiecał każdemu żołnierzowi nagrodę w postaci jednej drachmy. Pod wpływem opinii Herhora, który wykazał błędy w walce młodzieńca, faraon nie uczynił Ramzesa XIII dowódcą korpusu. Książę był zasmucony i poprosił o pomoc matkę. Ta jednak mu odmówiła i zaproponowała, by odprawił Żydówkę lub wziął pożyczkę od kapłanów. Ramzes zdecydował się wziąć pożyczkę i wziął w dzierżawę kilka folwarków u Fenicjanina Dagona.

8. Sara zamieszkała w jednym z folwarków faraona, jednak lud oskarżył ją o zatrzymanie wody Nilu. Ktoś nawet posunął się do rzucenia w nią kamieniem, jednak tajemniczy człowiek z ogoloną głową i ubrany w skórę pantery powstrzymał tłum mówiąc, że jedna kobieta nie może zablokować rzeki. Podczas przemowy proroka Nil zaczął znowu płynąć, więc ludność nie zwracała już na Sarę uwagi.

9. Faraon był zagniewany za incydent wobec Sary, kolejny miesiąc przeprowadzano przesłuchania w sprawie napadu na folwark. Ramzes przysłuchiwał się niektórym zeznaniom, jednak większość oskarżonych była niewinna. Ramzes chciał ich ułaskawić, jednak okazało się, że nie ma takiego prawa. Podczas nocnego spaceru ktoś mu szepnął, że może ułaskawić oskarżonych, jeśli dozorca folwarku odstąpi od niego.

10. Ramzes oglądał folwarki i był świadkiem bicia chłopów i brutalnego ściągania podatków. Choć opłaty były zabierane w jego imieniu, to Ramzes zaczął obwiniać kapłanów o taki stan rzeczy. Dzięki wyjazdom i oglądaniu poczynań ludzi w państwie, jego postać zaczęła być otaczana legendami.

11. Faraon Ramzes XII wybierał się do Teb, by podziękować za wylew Nilu. W czasie jego nieobecności Herhor miał kierować sprawami państwowymi. Młody faraon był rozżalony, że to nie jemu powierzono tych obowiązków i przeniósł się do Sary. Ramzes spędził tam kilka miesięcy. Podczas jednej z wypraw łódką, spotkał matkę z Herhorem. Kiedy ich czółna się spotkały, Sara zaczęła śpiewać pieśń, na co Herhor oznajmił że to tajemna pieśń wykradziona Egipcjanom przez Żydów. Matka i kapłan oznajmili, że Ramzes i Sara muszą się rozstać. Na koniec rozmowy Herhor oznajmia Ramzesowi, że Sara nosi jego dziecko.

12. Po powrocie ojca, faraon mianował Ramzesa wodzem Menfi oraz namiestnikiem Dolnego Egiptu. Młodzieniec miał też odkryć, co powoduje spadek dochodów. Ramzes podróżował po prowincjach, obejrzał nomes Aa i przekonał się, że robotnicy są głupi a arystokraci jako jedyni są w stanie być lojalnymi poddanymi.

13. Kapłan Pentuer wyjaśniał Ramzesowi zasady funkcjonowania państwa. Przestrzegł go przed wdzieraniem się piasków na żyzne gleby, nakazał unikać wojny oraz wypędzić Fenicjan.

14. Ramzes XIII pożyczył od Hirama sto talentów. Z kolei Fenicjanin oskarżył kapłanów, że prowadzą rozmowy z kapłanami chaldejskimi w celu utrzymania pokoju z Syrią. Kapłani Pentuer i Mefres przekonywali następcę tronu, że wojna z Syrią jest nieopłacalna.

15. Sara urodziła Ramzesowi syna, ten jednak miał nową kochankę, kapłankę Kamę. Została ona uwolniona ze ślubów i musiała wyrzec się kapłańskiego imienia. Kama powiedziała Ramzesowi, że ma syna Izaaka. Ramzesa to rozgniewało i dał Sarę Kamie jako niewolnicę. Jednak kochanka źle ją traktowała i Ramzes cofnął swój rozkaz.

16. Mefres i Mentezufius zawiadomili Ramzesa, że został mianowany naczelnym wodzem i najwyższą władzą w prowincji. Ramzes XIII zwołał naradę, na której zarzucił kapłanom układanie się z Chaldejczykiem Beroesem. Podczas tego spotkania młodzieniec obraził kapłanów, czym uczynił sobie z nich śmiertelnych wrogów.

17. Tymczasem Kama namówiła sobowtóra Ramzesa, Lykona, do zabicia Izaaka. Podejrzenia początkowo padły na Ramzesa, jednak wkrótce odkryto, że to Kama i Lykon są sprawcami śmierci chłopca.

18. Po złapaniu Kamy, z oznakami trądu została wysłana ona do obozu trędowatych. Sara z rozpaczy, że nie obroniła swojego dziecka przed mordercą, umiera.

19. Ramzes walczy z Libijczykami, których chciał zepchnąć na pustynię, gdzie mieli zginąć z głodu i wycieńczenia. W tym samym czasie Mefres zabija jeńców w wojsku faraona, przez co Libijczycy będą odczuwać jeszcze większą nienawiść wobec faraona.

20. Ramzes otrzymuje wiadomość o chorobie ojca, gdy dociera do Memfis, ten nie żyje. W kraju zapanowała żałoba, jednak po pewnym czasie zaczęto szykować się na nadejście nowego faraona, Ramzesa XIII. Zmiany, które wprowadza Ramzes, nie podobają się kapłanom i przestrzegają faraona przed duchem ojca.

21. Faraon bierze kolejną pożyczkę od Fenicjanina. Oprócz tego ma sprzymierzeńca w arcykapłanie Seta – Samentu, który nienawidzi kasty kapłańskiej. Kapłan Pentuer miał przygotować spotkanie przedstawicieli wszystkich stanów, podczas których faraon miał prosić o dostęp do skarbów w Labiryncie. Pentuer zapewnił Herhora, że jest po stronie Ramzesa, ale chce też być lojalny wobec kapłanów. Pentuer wywodził się z chłopstwa, zależało mu na poprawie doli najniższych warstw społecznych.

22. Ramzes uczestniczył w przygotowaniach do ślubu Tutmozisa z Hebron, córce monarchy Teb. Ta jednak powiedziała mu, że woli Ramzesowi od swojego wybranka. Podczas wesela kapłani mieli tajne spotkania, na którym spiskowali przeciwko faraonowi. Kapłani Herhor i Mefres przejęli kompetencje Rady Najwyższej.

23. Kapłani wykorzystali sobowtóra Ramzesa, Lykona, by biegał nago po pałacach. Matka Ramzesa go zobaczyła i zgłosiła to Tutmozisowi, ten jednak przekonywał ją, że to na pewno sztuczka kapłanów. Kolejnej nocy to się powtórzyło, a następnie plotka o szaleństwie faraona rozszerzyła się wśród ludu.

24. Ludność egipska była coraz bardziej sceptyczna w stosunku do młodego faraona. Na zgromadzeniu reprezentantów pomysł wykorzystania skarbu z Labiryntu upadł. Faraon zdecydował, że w dzień 23 Paifi zostaną zajęte świątynie i Labirynt. Hiram przejął listy od Herhora do Asyryjczyków, razem z Ramzesem mieli dowody zdrady kapłanów.

25. Ramzesa sprowokował Herhor, by wcześniej zaatakować świątynię. Podczas ataku Herhor wykorzystał zaćmienie słońca, by przerazić ludzi. Jego plan udał się i w ten sposób wiara w faraona się załamała.

26. Tutmozis oskarżył Herhora o zdradę państwa i każe pójść do faraona, jednak w czasie ich kłótni Eunana zabija Tutmozisa. Następnie Mefresa zabijają strażnicy Labiryntu za to, że wszedł do niego za wcześnie. Ramzes zostaje wezwany do chorej matki, jednak kiedy podąża do jej komnat, Lykon przebija go sztyletem.

27. Ramzes XIII umiera i po nim władzę przejmuje San-amen-Herhor. Wprowadza on większość reform, które chciał zapoczątkować Ramzes. Po pewnym czasie Herhor oświadcza, że Niktoris została jego małżonką, a przez to że zrzekła się ona tronu, to on zostaje władcą.

28. Pentuer obwinia się o to, że niedostatecznie opiekował się faraonem i przez niego on musiał zginąć. Jednak Mens powiedział mu, że Ramzes XIII był faraonem wojennym, a na takiego władcę Egipt się nie godzi.