Barok był epoką w kulturze, sztuce oraz architekturze trwającej od końca XVI do XVIII wieku. Nadawane jest mu też określenie „sztuki jezuickiej” czy „sztuki
kontrreformacyjnej”, gdyż cechował go teocentryczny mistycyzm. Barok miał oddziaływać na odbiorcę bogactwem ozdób, zdobień i przepychem środków wyrazu. Sztuka ta miała oddziaływać na odbiorców i zwrócić im ku Kościołowi katolickiemu po burzliwych czasach reformacji.
W poezji barokowej przykładano wagę do uczuć i emocji. W epoce tej wykształciła się poezja libertyńska, czyli tzw. nurt światowych rozkoszy, których przedstawicielem był np. Jan Andrzej Morsztyn. Z drugiej strony rozwijała się poezja ascetyczna, bliska religii i mistycyzmowi. W literaturze polskiej już wcześniej były zauważalne cechy charakterystyczne dla poezji barokowej, dlatego za prekursora tego gatunku uważa się Jana Kochanowskiego.
Opracowanie wybranych utworów poezji barokowej
Do trupa. Sonet – Jan Andrzej Morsztyn
Utwór opisuje nieszczęśliwą miłość mężczyzny. Nieszczęśliwie zakochany podmiot liryczny porównuje swoją sytuację do trupa, do którego zwraca się w tym utworze. Podobnie jak nieboszczyk, on też leży zabity, tyle że strzałą miłości. Trup ma twarz suknem zakrytą, przez co jest otoczony ciemnością, podobnie on, zakochany mężczyzna ma ograniczone zmysły. Jednak w kolejnych dwóch zwrotkach mężczyzna ukazuje różnice między sobą a trupem. Wylicza więc, że trup niedługo zmieni się w ogień, natomiast on jest palony żywiołem swych ogni. Trup leży spokojnie i milczy, natomiast on cały czas rozpacza i pogrąża się w bólu. Wiersz jest sonetem zbudowanym z czterech zwrotek, dwie pierwsze są czterowersowe, dwie ostatnie trzywersowe. W wierszu możemy napotkać takie środki stylistyczne jak antytezy i hiperbole. Pierwsze dwie zwrotki mają rymy okalające, natomiast w dwóch pozostałych budowa rymów jest następująca: cdd cee. W utworze występują rymy żeńskie, dokładne. Każdy z wersów ma jedenaście sylab oraz średniówkę po piątej sylabie. Wszystkie te cechy wskazują, że mamy do czynienia z typowym sonetem.
Cuda miłości. Sonet – Jan Andrzej Morsztyn
Wiersz ma budowę typowego sonetu (podobnie jak wiersz „Do trupa”). Tytuł i treść utworu pokazują, co się dzieje z zakochanym człowiekiem. Podmiot liryczny jest nieszczęśliwie zakochany, pyta sam siebie o swoje uczucia i wyjaśnia je w ostatniej strofie.Mówi w niej o tym, że przed miłością nie da się obronić i uczucie to pochłania człowieka wraz z rozumem. Pomimo że człowiek ten jest nieszczęśliwie zakochany, wymowa utworu oraz jego uczucia są pozytywne. Próbuje wyjaśnić sobie swoje odczucia i postępowanie, jednak na koniec odpowiada sam sobie, że to miłość jest wszystkiemu winna.
Sonet II. Na one słowa Jopowe: „Homo natus de muliere, brevi vivens tempore” etc. – Mikołaj Sęp Szarzyński
W tytule przytoczone są słowa z Biblii, które znaczą „Człowiek zrodzony z niewiasty ma krótkie i bolesne życie”. Jest to monolog cierpiącego Hioba. W pierwszej zwrotce poeta przedstawia koncepcję ludzkiego życia, które jest rozpoczęte wstydliwym aktem miłosnym, następnie człowiek wiedzie bolesny żywot i umiera nagłą śmiercią. Sęp-Szarzyński pokazuje człowieka jako istotę słabą, godną litości, która wystawiona jest na niepewność losu, przez co towarzyszy mu przez całe życie bojaźń, lękliwość i cierpienie. Śmierć zaskakuje człowieka, zazwyczaj przychodzi znienacka. Podmiot liryczny zadaje pytanie, dlaczego Bóg chce, by ktoś tak słaby miłował Boga? Odpowiada na nie, że jedynie dzięki Bogu człowiek może znieść ból egzystencji, dlatego prosi Boga o łaskę i miłosierdzie.
Epitafium Rzymowi – Mikołaj Sęp Szarzyński
Konstrukcja epitafium składa się z trzech części: w pierwszej pokazana jest strata, w drugiej wsławi się zmarłego, natomiast w trzeciej niesie pocieszenie. Utwór Sępa-Szarzyńskiego rozpoczyna się apostrofą do „pielgrzyma”, który przybywa do Rzymu. Do niego zwraca się podmiot liryczny, który opisuje mu zdewastowane oblicze starożytnej potęgi. Poprzez zniszczenia i ruiny budynków, podmiot mówi o całym upadku cywilizacji rzymskiej. Opłakując zniszczenia Rzymu, poeta przechodzi do trzeciej części czyli pocieszenia. Tu podmiot liryczny mówi o potędze czasu i nietrwałości rzeczy materialnych. Refleksja jest więc następująca – choć rzeczy materialne niszczeją i nikną, to trwałe są tradycja i kultura, które przetrwają po wsze czasy. Wszystkie wersy poza piątym są trzynastozgłoskowcami ze średniówką po siódmej sylabie i rymami parzystymi. Natomiast piąty wers rozpoczyna się trzema jednosylabowymi wyrazami i ma średniówkę po trzeciej sylabie.
Człowiek – Wacław Potocki
Adresatem utworu jest pyszny człowiek, podmiot zwraca się do niego, jednak mógłby to być każdy z nas. W utworze pytają proste pytania o ciele człowieka, na które podmiot liryczny odpowiada. Następnie narrator przypatruje się zmysłom i mózgowi, które ośmiesza jako narząd poznania. W kolejnej zwrotce jest zwrot do owego człowieka „z czego, głupi, pysznisz, człecze?”, skoro jest się górą gnoju, który niedługo przeminie. Autor zwraca uwagę, że śmierć niedługo nadejdzie i żadne cielesne rzeczy nie przetrwają. Wiersz jednak kończy się pozytywnym akcentem, gdyż podmiot liryczny mówi o możliwości osiągnięcia szczęścia po śmierci. Utwór ten uświadamia nam marność i przemijalność człowieka, który należy jednak przyjmować z radością i nadzieją na szczęście po śmierci. Wiersz zbudowany jest z dwóch, sześciowersowych zwrotek z wersami trzynastosylabowymi. Rymy w utworze są parzyste, żeńskie i dokładne.
Veto albo nie pozwalam – Wacław Potocki
Tytuł wiersza odnosi się do prawa szlachty do liberum veto, który pozwalał zrywać obrady sejmu. Początkowo podmiot liryczny zwraca się uprzejmie do adresata, aż w końcu wybucha i nazywa go „bękartem”. Możemy się domyślać, że adresatami są przedstawiciele szlachty, którzy często dezorganizowali prace sejmu, zrywając jego obrady. W skutek tego w Polsce ciężko było przeprowadzić jakiekolwiek reformy. Wiersz składa się z ośmiu, trzynastozgłoskowych wersów z rymami parzystymi, dokładnymi i żeńskimi.
