Dzieje Tristana i Izoldy należą do legend celtyckich związanych z opowieściami cyklu arturiańskiego. Najstarsze wersje legendy o Tristanie i Izoldzie pochodzą z XII wieku. W 1900 legenda została skonstruowana przez francuskiego pisarza, Josepha Bédiera.

Streszczenie utworu „Dzieje Tristana i Izoldy”

1. Riwalen dostał od Marka za żonę jego siostrę Blanchefor. Niedługo potem na ziemię Riwalena najechał diuk Morgan, opuścił on wtedy Tyntagiel (stolicę Kornwalii) z żoną. Zostawił on brzemienną Blanchefor pod opieką marszałka Rohałta i odjechał na wojnie. Jednak małżonek zginął, natomiast Blanchefor po urodzeniu syna zmarła z żalu po mężu. Syn nazwany został Tristan, co oznacza „przybył na ziemię przez smutek”.

2. Marszałek Rohałt Dzierżący Słowo przygarnął sierotę i Tristan wychowywał się u niego, nie wiedząc o swoim królewskim pochodzeniu. Tam został powierzony Gorwenalowi, by ten nauczył Tristana kunsztu wojennego i zasad zachowania się rycerza.

3. Kiedy Tristan był młodzieńcem, kupcy uprowadzili go na statek, jednak wkrótce potem rozpętała się burza. Porywacze stwierdzili że to kara za porwanie i spuścili Tristana w czółnie i młodzieniec dobił do brzegu. Tam usłyszał dźwięki polowania, napotkał myśliwych, którym pokazał jak się oprawia zwierzynę.

4. Rycerze zaprosili Tristana na dwór króla Marka, który był jego wujem. Na dworze tym został i zdobył zaufanie króla.

5. Po pewnym czasie Rohałt Dzierżący Słowo powiedział królowi, że Tristan jest jego siostrzeńcem. Wtedy Tristan udał się do Lonii, zabił diuka Morgana i odzyskał ziemie, które nadał Rohałtowi a sam został na dworze króla Marka jako jego lennik.

6. Kiedy powrócił, okazało się że król Irlandii chce zaatakować Kornwalię. Aby uniknąć wojny, mogli dać w haraczu 300 młodych dziewcząt i chłopców z Kornwalii. Jednak Tristan zdecydował się odbyć pojedynek z potężnym Morhołtem, który udało mu się wygrać. Ciało Marhołta z fragmentem miecza w czaszce przekazane zostało do Irlandii, gdzie opłakiwała go jego siostrzenica, Izolda Jasnowłosa. Dziewczyna wyjęła z czaszki fragment miecza i schowała do szkatułki jako relikwię, by pielęgnować nienawiść do Tristana.

7. Tristan w pojedynku został ranny jadowitym ostrzem i chorował. Musiał więc udać się do miejsca, gdzie go wyleczą. Wypłynął statkiem z lutnią i dopłynął do wybrzeży Irlandii. Tam znaleźli go marynarze, którzy przekazali go pod opiekę Izoldzie, która go wyleczyła. Izolda nie wiedziała, kim jest Tristan, natomiast on po dojściu do siebie uciekł do Kornwalii.

8. Na dworze króla Marka czterech baronów (Andret, Gwenelon, Gondolin i Denoalen) nienawidziło Tristana za jego względy i króla Marka. Władca był bezdzietny i obawiali się oni, że przekaże Tristanowi władzę. Wtedy do okna wleciały jaskółki, które przyniosły piękny, złoty włos. Król Marek obiecał, że pojmie za żonę właścicielkę tego włosa. Tristan przypomniawszy sobie o Izoldzie, obiecał znaleźć właścicielkę włosa.

9. Tristan pojechał do Irlandii przebrany za kupca. Tam okazało się, że kto zabije smoka, ten otrzyma rękę Izoldy. Tristan postanowił zabić bestię i udało mu się to zrobić. Jednak jad z języka zatruł jego ciało i Tristan padł zemdlony.

10. Na Tristana i zwłoki smoka natrafił Aguyngurrean Rudy, rycerz który próbował nieudolnie zabić smoka. Zobaczywszy martwego potwora, odciął mu głowę i zaniósł królowi. Jednak Izolda podejrzewała oszustwo, wiec wybrała się do legowiska smoka. Tam napotkała zemdlonego Tristana, którego wyleczyła. Znalazła jednak przy nim wyszczerbiony miecz i tak poznała zabójcę swojego wuja. Chciała zabić Tristana w kąpieli, jednak ten ją powstrzymał argumentem, że wygrał uczciwy pojedynek.

11. Podczas zebrania Tristan udowodnił królowi, że to on zabił smoka. Przedstawił się jako wysłannik króla Marka, dla którego zdobył Izoldę za żonę. Król Irlandii wybaczył mu i Tristan popłynął z Izoldą do Kornwalii.

12. Służąca Izoldy, Brangien dostała od jej matki napój miłosny, który musiał zostać wypity przez mężczyznę i kobietę, by się w sobie zakochali. Podczas podróży Tristan i Izolda przypadkiem wypili ten napój miłosny i nie mogli zapanować nad swoją namiętnością.

13. Król Marek poślubił Izoldę, jednak podczas nocy poślubnej jej służebnica Brangien zajęła miejsce Izoldy w łożu, żeby ukryć hańbę Izoldy. Izolda myśląc że Brangien ją zdradza i szpieguje, rozkazuje ją pojmać niewolnikom i zabić w lesie. Jednak niewolnicy ulitowali się nad kobietą, podobnie jak Izolda.

14. Tristan i Izolda kontynuowali swój romans a służąca Brangien strzegła, by nikt ich nie przyłapał. Jednak baronowie domyślali się zdrady i powiedzieli o swoich podejrzeniach królowi. Wtedy władca rozkazał Tristanowi, by oddalił się z Tyntagielu, ten jednak nie miał sił opuścić Izoldy i został w mieście u Gorwenala. Kochankowie spotykali się pod wielką sosną przy strumyku.

15. Karzeł Frocyn pod namową baronów przekazał królowi, by schronił się w gałęziach sosny, by przyłapać kochanków na zdradzie. Król był świadkiem ich rozmowy, jednak Izolda wiedziała o podsłuchującym ich Marku i tak skierowała rozmowę, by nie wyszła na jaw ich miłość. Król Marek był pewien, że Tristan i Izolda nie zdradzają go i przyjął Tristana na dwór.

16. Baronowie nadal naciskali na króla, by odprawił Tristana. Karzeł wymyślił, że rozsypią mąkę wokół łoża Izoldy, by przyłapać ich na zdradzie. Choć Tristan zauważył podstęp, to i tak zostawił ślady krwi po polowaniu i król odkrył ich zdradę.

17. Tristan i Izolda mieli zostać spaleni na stosie bez sądu, Tristan zdołał jednak uciec z kaplicy przed wykonaniem kary. Izoldę to ucieszyło i została odprowadzona na stos. Jeden z podwładnych zauważył, że gorszą karą dla królowej będzie wydanie Izoldy trędowatym. Tak też uczynił król, jednak niedługo potem Tristan uwolnił ją z rąk trędowatych i wspólnie schronili się oni w lesie moreńskim.

18. Tristan i Izolda żyli wspólnie w lesie, pewnego dnia trafili do pustelni brata Ogryna, który radzi im przyznać się do grzechu, oni jednak tego nie chcą.

19. Jeden z baronów, Gwenelon, znalazł kochanków w lesie, jednak nim ten zawiadomił króla, został zabity przez Gorwenala.

20. Pewnego dnia, kiedy spali, Tristan i Izolda ułożyli się obok siebie a między nimi był nagi miecz. Tak zastał ich leśnik, który zawiadomił o tym króla. Król Marek przybył i kiedy zobaczył ich w takim stanie stwierdził, że nie kochają się oni występną miłością. Zabrał miecz Tristana i położył na jego miejsce swój, zdjął pierścień z palca Izoldy i założył jej swój pierścień oraz zostawił rękawiczki z gronostajów. Kiedy po przebudzeniu Tristan i Izolda to zobaczyli to, przestraszyli się i uciekli w inne miejsce lasku.

21. Kochankowie chcieli rozwiązać sprawę pokojowo, udali się do pustelnika Ogryna i zdecydowali że Tristan odda królowi Izoldę i sam wyjedzie. Król przystał na to i nadszedł dzień rozdzielenia kochanków.

22. Izolda dała Tristanowi pierścień z zielonego jaspisu, natomiast Tristan podarował jej swojego wiernego psa, Łapaja. Tristan pozostał w pobliżu w razie, gdyby Izoldzie groziło niebezpieczeństwo.

23. Wkrótce okazało się, że baronowie Denoalen, Andret i Gondoin zaczęli nakłaniać króla na sąd nad Izoldą. Izolda chciała udowodnić swoje dobre intencje, więc zgodziła się na próbę rozpalonym żelazem. Posłała jednak swojego sługę, Perynisa do Tristana, by ten przybył w przebraniu za dziesięć dni do Białej Równi. Miał być on w statku i pomóc Izoldzie przenieść ją z łodzi na brzeg.

24. Po dziesięciu dniach Tristan przeniósł Izoldę i rozpoczęto sąd. Izolda wyszła zwycięsko z próby i Tristan mógł odjechać. Jednak nocą Tristan udawał śpiew słowika pod oknami Izoldy i królowa wyszła mu naprzeciw. Od tego dnia ich romans nadal trwał.

25. Baronowie chcieli przyłapać ich na gorącym uczynku i kiedy podkradli się pod okna komnaty Izoldy, Tristan zabił dwóch z nich.

26. Po tym zajściu Tristan schronił się w Galii na ziemi diuka Żylenia. Pewnego dnia siedząc przy stole Tristana ogarnął smutek, ale dzięki psu Milusiu się rozweselił. Tristan pomyślał, że pies byłby wspaniałym podarunkiem dla Izoldy.

27. Tristan chciał zdobyć psa Milusia, należącego do księcia Żylenia. W tym celu pokonał olbrzyma Urgana Włochatego i dostał psa. Tristan dał rybakowi galicyjskiemu Milusia, by ten zawiózł go do Izoldy. Odkryła ona, że dzwoneczek u szyi psa jest zaczarowany i odgania smutki, kiedy dźwięczy. Nie pozwoliła jednak, by ona była radosna a Tristan smutny, dlatego wyrzuciła dzwoneczek w morze.

28. Dwa lata minęły, odkąd Tristan opuścił Izoldę. W tym czasie nadal wspominał i tęsknił za ukochaną. Podczas podróży przez Bretanię dowiedział się, że włada nią diuk Hoel i walczy z nim hrabia Ryjol z Nantes. Powodem ich walki było to, że diuk nie chciał dać hrabi swojej córki za żonę. Tristan pokonał hrabiego i zyskał łaskę diuka. Zaprzyjaźnił się z synem króla, Kaherdynem i ożenił się z piękną Izoldą o Białych Dłoniach. Jednak w czasie nocy poślubnej powiedział żonie, że przyrzekł Matce Boskiej celibat przez rok.

29. Podczas przejażdżki konnej Kaherdyn dowiedział się o celibacie Tristana. Ten opowiedział mu o jego miłości do Izoldy Jasnowłosej. Rycerz poradził mu, by sprawdził czy Izolda dochowała mu wierności. Rycerze udali się do Tyntagielu, przedtem docierając do Lidanu, gdzie rządził kasztelan Dynas.

30. Dynas udał się do Izoldy z pierścieniem od Tristana. Ten ubłagał Izoldę, by zobaczyła się z dawnym kochankiem i powiedział, że Tristan nawet mimo ślubu z Izoldą o Białych Dłoniach jest jej wierny.

31. Zostało zaplanowane spotkanie i Tristan czekał z Kaherdynem ukryci w krzakach. Gorwenal i giermek Kaherdyna pilnowali koni swoich panów, kiedy nagle zjawił się rycerz Bleheri. Myśląc że Gorwenal to Tristanem, zaczął go gonić. Bleheri udał się do Izoldy i opowiedział, co się zdarzyło. Izolda usłyszawszy to powiedziała, że Tristan nie ma się do niej zbliżać. On odjechał w wielkiej rozpaczy do Bretanii.

32. Tristan wiedział, że śmierć jest blisko, jednak chciał jeszcze raz zobaczyć Izoldę. Wybrał się na statku kupieckim do Kornwalii udając szaleńca. Przed królem i Izoldą udawał błazna a oni go nie rozpoznali. Jednak kiedy Tristan opowiadał ich wspólne przeżycia, Izolda rozpoznała go i wpadła w rozpacz, że ktoś zna wszystkie szczegóły o jej związku z Tristanem.

33. Nawet kiedy Tristan pod przebraniem błazna i Izolda zostali sami, ona go nie poznawała. Dopiero pies Łapaj go poznał a Tristan oddał Izoldzie pierścień z zielonego jaspisu. Kochankowie spędzili kilka szczęśliwych nocy ze sobą.

34. W Bretanii Tristan wdał się w bitwę z wrogiem diuka Hoela i w czasie niej został ranny zatrutą lancą. Przed śmiercią poprosił Kaherdyna, by przywiózł Izoldę Jasnowłosą. Dał mu pierścień z zielonego jaspisu i powiedział, że kiedy Izolda będzie z nim wracała, ma zawiesić biały żagiel, a kiedy jej nie będzie, to czarny.

35. Izolda o Białych Dłoniach podsłuchała to i kiedy statek zbliżał się do brzegu Bretanii, Tristan pytając jej jakie są żagle, ona powiedziała że czarne. Tristan pełen smutku wydał ostatnie tchnienie, przekonany o tym że Izolda go odrzuciła.

36. Izolda przybywszy na dwór w Bretanii, pobiegła do komnaty Tristana, jednak on już zmarł. Izolda z rozpaczy również umarła. Król Marek kazał pochować ich w osobnych trumnach w kaplicy, jednak w nocy z grobu Tristana wyrósł zielony głóg, który zanurzył się w grobie Izoldy. Miejscowi ludzie ucinali głóg, jednak on ciągle odrastał i król kazał zostawić krzew.