Melchior Wańkowicz napisał swoją powieść „Ziele na kraterze” w 1951, natomiast wydana została ona w 1957 roku. Książka jest wspomnieniami rodzinnymi autora,
opowiada o jego rodzinie, dwóch córkach: Krystynie i Marcie. Ramy powieści wyznaczają daty narodzin córki Krysi w 1919 i jej śmierci w 1945. W tym czasie akcja powieści rozgrywa się w domu, w Warszawie na Żoliborzu oraz podczas podróży rodzinnych do Bezka, Litwy, Rumunii, Cypru, Prus Wschodnich, Francji czy Polski południowej.
Powieść przedstawia szczęśliwe życie rodzinne, pełne zabawnych i wzruszających momentów. Ojciec stara się przekazać córkom piękno i pasję życia, dlatego porównuje ich wzrastanie do hodowania młodych roślinek na wulkanie. Małżeństwo Wańkowiczów doświadczyło powstania, I wojny światowej i walki o niepodległość, dlatego ma nadzieję że ich dzieci nie będą musiały doświadczać okropieństw wojny. Niestety nadchodzi II wojna światowa, która przynosi tragedie rodzinne i doświadcza bohaterów powieści. Mimo tych wydarzeń, powieść ma wymiar optymistyczny i przekazuje myśl, że dzięki rodzinie można przetrwać najbardziej traumatyczne wydarzenia.
Streszczenie wydarzeń w książce „Ziele na kraterze”
1. Zofia Wańkowicz dowiaduje się o śmierci swoich dwóch braci. Wkrótce potem na świat przychodzi Krysia Wańkowicz w 1919 roku, jest ona słabym dzieckiem i rodzice walczą o jej życie. Jej młodsza siostra, Marta nazywana Tili, rodzi się w majątku Prochy. Pisarz opowiada o dorastaniu córek od najmłodszych lat, zabawach z kuzynostwem, dziećmi brata pisarza Tola Wańkowicza: Jury, Hani, Romki i Irenki.
2. Rodzina wraca do Warszawy z powodu kłopotów finansowych. Ojciec postanawia zarabiać, pisząc slogany reklamowe. Mimo skromnego życia, rodzina żyje szczęśliwie, Krysia i Marta bawią się w lokomotywę, śpiewają piosenki i słuchają książek czytanych im przez ojca. Krysia jest osobą opanowaną, ciekawską i upartą, natomiast Marta jest beztroskim i wesołym dzieckiem, który lubi psoty.
3. Dziewczynki wakacje spędzają w Bezku na Chełmszczyźnie, u przyszywanej cioci Marii Lechnickiej. Krysia i Marta mają tam mnóstwo zajęć: pływają, wdrapują się po drzewach oraz jeżdżą konno. Kolejne wakacje spędzają w Jodańce, która jest litewskim majątkiem rodziny Wańkowiczów, gdzie mieszka ich ciotka Regina.
4. Po wakacjach rodzina przeprowadza się do domu na Żoliborzu. Razem z nimi zamieszkuje kucharka zwana „Wężem” oraz pies Gaweł i kotki Malwinki. Dziewczynki dostają swój pokój i dokładnie poznają okolice nowego domu. Rodzina nazywa nowe mieszkanie „Domeczkiem” i spędza tu szczęśliwe chwile.
5. Rodzice nieco różnią się podejściem do wychowania córek, mama przypomina córkom o wszelkich normach zachowania, czyli co jest konieczne i dozwolone, by być uznanym za dobrze wychowane. Z kolei ojciec zaraża córki pasjami: literaturą, geografią, sportem, jak również buduje w nich poczucie humoru i czerpanie radości z życia.
6. Dziewczynki, jak i cała rodzina, uwielbiają spływy kajakowe. Rodzina udaje się m.in. do Prus Wschodnich na wakacje. Z podróży tej Marta pisze cykl felietonów, które zostają opublikowane w „Płomyku”.
7. Rodzina dokonuje zakupu samochodu – Forda, którego nazywają „Kacperkiem”. Nowym pojazdem ruszają na wycieczkę po południu Polski, podczas której zwiedzają Częstochowę, Katowice i Zakopane.
8. Dziewczynki uczestniczą w życiu szkolnym oraz rozpoczynają etap bali, wtedy w domu Wańkowiczów zaczynają się odbywać wieczorki taneczne. Ojciec stara się je wprowadzać córki w świat dorosłych, by spróbowały alkoholu i zabaw tanecznych i oswoiły się z niebezpiecznymi, aczkolwiek nieuniknionymi elementami życia dorosłych.
9. Marta przystępuje do matury, jednak przed egzaminem zostaje nagle wyrzucona ze szkoły. Powodem jest udział w tajnej organizacji. Dziewczyna rozmawia z dyrekcją i dostaje pozwolenie na przystąpienie do matury. Marta zdaje egzamin i dumni rodzice postanawiają nagrodzić córki.
10. Marta i Krysia w nagrodę mają zorganizowaną wycieczkę rowerową po Belgii i Francji. Opiekować ma się nimi matka, która będzie dojeżdżać do ich postojów. Ostateczny kres wycieczki rowerowej jest w Monte Carlo, tam dziewczynki spotykają się z matką i ruszają pociągiem do Szwajcarii, Fryburgu. We Fryburgu Marta będzie uczęszczała do szkoły.
11. Nadciąga wojna, która zastaje członków rodziny w różnych miejscach. Marta przyjeżdża na kilka dni do Polski, następnie Melchior Wańkowicz wyjeżdża do Rumunii a jego żona na Przysposobienie Wojskowe Kobiet do Lwowa. Ojciec żegna się z Krysią w Święcicach i na emigracji pisze broszury i artykuły o kampanii wrześniowej. Rodzice decydują się na wysłanie Marty do rodziny jej amerykańskiej przyjaciółki Betty. Marta żegna się z ojcem w Rzymie i wyjeżdża.
12. W Polsce zostaje Krysia z matką, wynajmują część domu oraz zakładają ogródek warzywny. Niemcy konfiskują broszury Melchiora Wańkowicza, jednak przyjaciołom udaje się wcześniej wynieść część nakładu.
13. Melchior Wańkowicz z innymi, polskimi uchodźcami z Rumunii zostaje przewieziony na Cypr. Tam ojciec dowiaduje się z listów od Krysi o coraz trudniejszej sytuacji w Warszawie. Tymczasem Marta spędza czas w Filadelfii, gdzie rodzice Betty umożliwili jej naukę w college’u. Pilna studentka uczy się i nawiązuje współpracę z miejscowymi czasopismami.
14. Krysia zdobywa dyplom szofera w Warszawie i pomaga finansowo matce. W tym czasie Melchior Wańkowicz jest korespondentem wojennym i uczestniczy w bitwie pod Monte Cassino.
15. W Warszawie w domu na Żoliborzu schronienie znajdują żołnierze, spiskowcy i uciekinierze. Odbywają się tam również tajne komplety i konspiracyjny kurs oficerski. Krysia przygotowuje się do walki w podziemiu i zostaje przyjęta do szturmówki.
16. Tydzień przed rozpoczęciem powstania, w domu świętowane są imieniny Krysi. Na wieczorku tanecznym pojawiają się przyjaciele, znajomi, członkowie przyszłego batalionu „Parasol” i przyszli towarzysze broni.
17. Po wybuchu powstania, Krysia walczy na Woli, gdzie ginie szóstego dnia powstania. Wkrótce potem dom na Żoliborzu zostaje zbombardowany a matka dowiaduje się o losie córki. Zofia Wańkowicz postanawia uciekać z Warszawy, z mężem spotykają się dopiero w 1945 roku. Otrzymują listy od Marty, że urodziła jej się córka, która otrzymała imię Anna Krystyna.
