„Nad Niemnem” uchodzi za najwybitniejszą powieść Elizy Orzeszkowej. Pisarka w tej realistycznej powieści przedstawiła problematykę wątku narodowego, konfliktu między pokoleniami oraz relacji między ziemiaństwem i szlachtą zagrodową. W utworze jest poruszany temat walk powstańczych, walki o wolność oraz życia pod zaborami, co zbliża powieść do epopei i rozbudza w czytelniku świadomość narodową. „Nad Niemnem” jest również wyrazem rozczarowania walką o niepodległość oraz ideami wczesnego pozytywizmu. Powieść ukazywała się w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887, a jako wydanie książkowe wydane zostało rok później. Akcja powieści dzieje się około roku 1885 we wschodniej Polsce, w okolicach dorzecza Niemna. 

Bohaterowie powieści „Nad Niemnem”

Benedykt Korczyński – głowa rodziny, mężczyzna w średnim wieku. Walczy z represjami władz carskich oraz utrzymania rodzinnego majątku. Jest idealistą, który chciał unowocześnić gospodarstwo, jednak realizacja planów okazała się niemożliwa. Benedykt nie może znaleźć wspólnego języka z synem Witoldem, w dodatku żona zbytnio go nie wspiera. Człowiek kłótliwy i pamiętliwy, procesuje się z Bohatyrowiczami o ziemię.

Witold Korczyński – syn Benedykta, student nauk argonomicznych. Chętnie radzi chłopom, jak unowocześnić gospodarstwo. Jest też zwolennikiem równości społecznej, co powoduje jego konflikt z ojcem.

Emilia Korczyńska – żona Benedykta. Miłośniczka romansów, żyje we własnym świecie wykreowanym na podstawie powieści. Jest znudzona życiem na wsi, izoluje się od innych, egoistycznie nastawiona, nie pomaga przy gospodarstwie. Swojego męża uważa za prostaka, który nie jest zdolny do romantycznych uczuć.

Marta Korczyńska – uboga krewna Benedykta, stara panna. W młodości odrzuciła młodość Anzelma Bohatyrowicza, gdyż obawiała się kpin rodziny. Opiekuje się dziećmi Benedykta i Emilii, które darzą ją szacunkiem i miłością. Choć jej zachowanie jest pełne cynizmu, to jest ona dobrą i wyrozumiałą osobą.

Andrzejowa Korczyńska – wdowa, właścicielka Osowiec, krewna Benedykta. Bardzo kochała swojego męża, po którym cały czas chodzi w żałobie. Jest ona patriotką, jednak nie umiała wzniecić tych uczuć w synu.  Wraz z synem Zygmuntem żyją w dostatku, w przeciwieństwie do Benedykta.

Zygmunt Korczyński – syn  Andrzejowej Korczyńskiej, egoista, kosmopolita, który gardzi Polską i wszystkim co polskie, choć jego ojciec zginął w powstaniu styczniowym. Nie szanuje ani tradycji narodowej, ani pamięci o ojcu. Jego matka spełnia wszystkie jego zachcianki, przez co jest on egoistą oraz zawsze chce mieć wszystko, czego zapragnie. Ma on trzydzieści lat i jest przystojnym mężczyzną. Uważa się on za niespełnionego artystę, obdarzonego wyjątkowymi zdolnościami. Nie dba o żonę i jednocześnie chce, by Justyna została jego kochanką.

Justyna Orzelska – ma dwadzieścia lat, siostrzenica Benedykta Korczyńskiego. Opiekuje się ojcem. Jest piękną dziewczyną, jednak jest uboga, bez posagu i wykształcenia, przez co nie może liczyć na dobrą partię. Zakochana w Zygmuncie Korczyńskim, przeżyła rozczarowanie, gdyż pani Andrzejowa rozdzieliła młodych. Justyna pomaga w domu, oprócz tego unika spotkań towarzyskich i żyje samotnie. Znajomość z Jankiem Bohatyrowiczem, który opowiada jest o powstaniach i walce, wzbudza w niej uczucia patriotyczne i szacunek do historii. Nie boi się pracy i pracuje z chłopami. Przyjmuje oświadczyny Jana, w którym jest szczęśliwie zakochana.

Jan Bohatyrowicz – Jego ojciec Jerzy walczył w powstaniu styczniowym, gdzie zginął. Odtąd przebywał pod opieką wuja Anzelma. Jan jest silnym i przystojnym mężczyzną, wzorowym gospodarzem, praca w gospodarstwie sprawia mu przyjemność. Jest człowiekiem szlachetnym, zaradnym i uczciwym. Przez wuja jest wychowywany w patriotyzmie i miłości do ojczyzny. Oprócz tego opiekuje się młodszą siostrą Antolką.

Teofil Różyc – właściciel ziem na Wołoszczyźnie. Jest on człowiekiem próżnym i eleganckim, Justyna zauroczyła go urodą i oświadcza się jej. Pomaga swojej ubogiej krewnej, Marii Kirłowej w opłaceniu edukacji dzieci.

Bolesław Kirło – leń, który nie interesuje się swoim domem i gospodarstwem. Spędza czas na zabawie i flirtach. Wszystkie obowiązki spadają na jego żonę Marię, która jednak bardzo kocha męża.

Maria Kirłowa – ona zajmuje się gospodarstwem, gdyż jej mąż nie lubi pracy. Troszczy się o dzieci i bardzo kocha męża mimo jego wad.

Anzelm Bohatyrowicz – brat Jerzego, który opiekował się Jankiem. Odtrącony przez Martę Korczyńską, popadł w depresję i zamknął się w sobie.

Fabian Bohatyrowicz – procesuje się z Benedyktem Korczyńskim o ziemię, jest zawzięty i awanturniczy, jednak w  końcu wyciąga rękę na zgodę.

Krótkie streszczenie lektury

Tom I

1. Z kościoła wraca Justyna Orzelska, krewna Korczyńskich oraz Marta Korczyńska. W bryczce mija je Bolesław Kirło z Teofilem Różycem, którzy żartują z kobiet. Justyną w rozmowie z Martą zapewnia ją, że nie czuje już nic do Zygmunta. Marta wspomina dawne czasy, kiedy rody Bohatyrowiczów i Korczyńskich żyły ze sobą w zgodzie i wspólnie siadały do stołu.

2. W dworze Korczyńskich jest spotkanie Emilii, jej przyjaciółki Teresu Plińskiej oraz Bolesława Kirło i Teofila Różyca. Mężczyźni są zainteresowani urodą Justyny, Emilia narzeka na zdrowie. W czasie spotkania wchodzi Benedykt, który jest zaniepokojony tym, że dzieci jeszcze nie wróciły na wakacje. Zaczyna rozmowę z Różycem na temat prowadzenia gospodarstwa.

3. Zebrani słyszą grę skrzypiec na piętrze, okazuje się że to Orzelski, ojciec Justyny. Ściągają staruszka na dół i Kirło stroi sobie z niego żarty. Justyna wybawia ojca z opresji.

4. W salonie zjawiają się dzieci Korczyńskich, dwudziestoletni Witold i czternastoletnia Leonia.  Różyc i Kirło rozmawiają o Justynie i jej sytuacji materialnej.

5. Benedykt skupiał się na pracach gospodarskich, tymczasem jego żona Emilia na czytaniu romansów i wygodnym życiu. Przez to też nie rozumieli się wcale i prowadzili jakby osobne życie.

6. Na imieniny pani Emilii zjechali się goście, wśród nich Andrzejowa Korczyńska z synem i jego żoną Francuzką, Jadwiga Darzecka z mężem i córkami, Kirło, Orzelski z Justyną oraz Różyc. Zygmunt i Różyc rozmawiają o spokojnym i nudnym życiu w tej okolicy. Witold chce zagadnąć Różyca o sposób prowadzenia gospodarstwa, ten jednak go zbywa. Z Justyną flirtuje Różyc i Zygmunt, ta jednak ich odpycha i zła wychodzi z salonu.

7. Justyna wspomina swój romans z Zygmuntem, który jednak zakończył się sprzeciwem jego matki. On nie postawił się matce, wyjechał do Monachium i wrócił z żoną, co ubodło Justynę. Justyna idąc przez pole, natrafiła na Janka Bohatyrowicza. Zaczęli rozmawiać o rodzinie i Justyna wyznała mu, że źle się czuła na balu.

8. Janek wziął Justynę do zagrody Bohatyrowiczów, tam dziewczyna poznała Anzelma i Fabiana. Następnie wszyscy udają się na mogiłę Jana i Cecylii. Tam Anzelm opowiedział historię ich przodków. Przybyli oni do Polski po stu latach od przyjęcia przez Litwę chrześcijaństwa. Wykarczowali las i zbudowali dom. Ich gospodarstwo było wzorem dla innych, Zygmunt August podczas polowania natknął się na ich gospodarstwo i pełen podziwu dla ich pracy, nadał im szlachectwo i nazwał Bohatyrowiczami.

Tom II

9. Do Marii Kirłow przyjechał jej kuzyn Różyc. Kirłowa lubi go, jednak gani go za flirt z Justyną i uzależnienie od morfiny. Radzi ona kuzynowi, by ożenił się z Justyną. Różyc chciałby, by ona z mężem zarządzali jego gospodarstwem na Wołoszczyźnie, ta jednak się nie godzi i argumentuje to tym, że jej męża nie interesuje gospodarstwo i dom. Ten proponuje jej, że sfinansuje edukację jej dzieci.

10. Do Benedykta przybywa szwagier Darzecki z córkami i żąda wypłaceniu posagu swojej żony. Benedykt przekonuje go, że nie stać go na to i prosi o możliwość zapłaty połowy tej sumy. Leonia pod wpływem córek Darzeckiego prosi ojca o zmianę wystroju salonu, który byłby jednak sporym wydatkiem. Następnie Witold krytykuje ojca, że wychowuje Leonię na światową lalkę i jest zbyt pokorny wobec Darzeckiego. Rozmowa ta przeradza się w gwałtowną kłótnię między ojcem i synem.

11. Do dworu przyjechał Kirło, który zażartował że Różyc jest zainteresowany małżeństwem z Teresą. Ta się ucieszyła i zaczęła się stroić, jednak Kirło śmiejąc się z naiwności kobiety, powiedział że chodzi oczywiście o Justynę. Tymczasem dziewczyna czytała list od Zygmunta, który chciał odnowienia romansu. Jednak Justyna miała inne podejście do miłości, mając za wzór związek Jana i Cecylii.

12. U Bohatyrowiczów rozpoczęły się żniwa i wszyscy wspólnie pracowali. Podczas żniw doszło do bójki między Fabianem a Ładyszem. Justyna również pracowała na polu obok Janka i obserwowała całą sytuację. Witold, który pojawił się na polu, był zadowolony, że Justyna pracuje z innymi osobami ze wsi. Witold zdecydował się odwiedzić Anzelma, który był zdziwiony, że syn Benedykta interesuje się sprawami uboższej szlachty.

13. Jan z Justyną płyną Niemnem do Mogiły powstańców. W czasie podróży Janek opowiada jej o walkach powstańców i o tym, że wtedy widział ostatni raz ojca. Wspomina, jak po bitwie do nich wpadł ranny Anzelm, który powiedział że Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński nie żyją. Justynę wzruszyła ta opowieść i opowiedziała Jankowi, że jest nieszczęśliwa z tym, że żyje na łasce innych, nie pracuje i nie ma celu w życiu.

14. Po odwiedzeniu mogiły, Justyna z Janem udali się do chaty Anzelma. Tam spędzili miło czas i Justyna zgodziła się być druhną na weselu córki Fabiana, Eli. Anzelm opowiadał Justynie o swojej nieszczęśliwej miłości do Marty, która była odwzajemniona, jednak kobieta nie chciała się z nim ożenić. Do chaty weszła Jadwiga Domuntówna z dziadkiem i z zazdrością popatrzyła na wesołego Janka i Justynę. Po chwili wyszła obrażona z chaty.

15. Justyna wróciła do dworu, gdzie napotkała Martę. Ta radziła jej, by nie interesowała się Jankiem tylko zgodziła się na małżeństwo z bogatym Różycem.

Tom III

16. Matka Zygmunta ze smutkiem stwierdziła, że syn nie kocha żony, która jest w nim szaleńczo zakochana. Tymczasem Zygmunt nie dostał odpowiedzi na swój list, chce jechać do Korczyna pod pozorem załatwiania interesów z Benedyktem. Klotylda domyśla się jednak, że mąż chce się spotkać z Justyną.

17. Witold rozmawia z Justyną o jej światopoglądzie i podejściu do pracy. Po drodze napotykają się na ojca, który wyzywa chłopa za to, że ten zepsuł żniwiarkę. Witold jednak wyjaśnia chłopu, jak się obsługiwać maszyną i łagodzi spór tym, że jutro wspólnie naprawią maszynę. Ojciec dziękuje mu, jednak jednocześnie krytykuje jego ideały.

18. Ela zaprosiła Justynę i Witolda na swoje wesele, udają się oni do chaty Fabiana. Tam Justyna dowiaduje się, że Janek nie przybędzie na spotkanie, co wywołuje u niej smutek.

19. Benedykt prosi syna, by wstawił się u Darzeckiej o darowanie długu. Witold jednak nie chce się na to zgodzić, gdyż nie szanuje tej rodziny i nie chce się przed nimi korzyć. Ojciec i syn ponownie się kłócą.

20. Zygmunt przyszedł do pokoju Justyny i prosił ją, by zamieszkała z nim i została jego muzą. Dziewczyna jednak odtrąca go i ze względu na jego żonę radzi Zygmuntowi, by dał sobie nią spokój.

21. Po powrocie do domu, Zygmunt rozmawia z matką i namawia ją na sprzedaż ziemi i wyjechanie za granicę. Jednak jego matka jest przerażona tym pomysłem i porzuceniem rodzinnej ziemi.

22. W domu Fabiana trwają przygotowania ślubne. Zjawiła się na nim również Jadwiga Domuntówna z dziadkiem, która cały czas patrzyła z zazdrością na Janka i Justynę, w końcu rzucając w nich kamieniem. Janek jednak załagodził sytuację i uspokoił innych gości. Wyjaśnił Justynie, że Jadwiga się w nim kocha, jednak on nie odwzajemnia jej uczuć.

23. Podczas wesela Fabian prosi Witolda o wstawienie się u Benedykta za nim i próbie przekonania ojca, by zakończyć proces. Fabian powiedział, że w aktach ziemie należą się Bohaterowiczom a dzięki zgodzie Korczyński będzie miał więcej rąk do pracy. Witold mimo początkowej niechęci, godzi się porozmawiać z ojcem.

24. Wieczorem Witold poszedł porozmawiać z ojcem o Bohatyrowiczach, jednak ten zwyzywał go od wariatów. Nazwał syna „powracającą falą” i powiedział, że on za młodu też miał takie ideały, które popchnęły jego i braci do udziału w powstaniu. Jednak obiecał, że daruje Bohatyrowiczom dług.

25. Witold wrócił na wesele i oznajmił szczęśliwą wiadomość. Atmosfera na weselu stała się jeszcze lepsza, wszyscy się ucieszyli, a Janek i Jadwiga także się pogodzili.

26. Do Korczyna przyjechał Kirło z żoną i oficjalnie powiedział, że Różyc prosi Justynę o rękę. Pani Emilia, Teresa i Kirłowie zachwycali się przyszłym mężem, jednak ku ich zaskoczeniu dziewczyna odmówiła i wprawiła ich w zdumienie wiadomością, że od wczoraj jest zaręczona z Jankiem Bohatyrowiczem. Benedykt zgodził się na to, nawet Kirłowa pochwaliła jej wybór.

27. Marta udała się do Benedykta mówiąc, że chciałaby zamieszkać z Justyną, gdyż tu czuje się niepotrzebna. Jednak Benedykt zapewnił ją, że nie poradziłby sobie bez niej w gospodarstwie i dzieci ją kochają. Na te słowa Marta się ucieszyła i postanowiła zostać w majątku.