„Syzyfowe prace” to jedna z najbardziej znanych powieści Stefana Żeromskiego. Po raz pierwszy ukazywała się w dzienniku „Nowa Reforma” od lipca do września 1897, natomiast wydanie książkowe ukazało się w 1897 roku we Lwowie. „Syzyfowe prace” opowiadają o szkole w rosyjskim Królestwie Polskim, w której uczniowie walczą z rusyfikacją. Na podstawie książki, w 2000 roku powstał film i serial w reżyserii Pawła Komorowskiego. 

Streszczenie wydarzeń w utworze

1. Ośmiolatek Marcinek Borowicz udaje się z rodzicami pierwszy raz do szkoły w Owczarach. Chłopakowi wszyscy mówią, że w szkole będzie ciekawie, jednak on nieco się boi obcego środowiska. Marcina i jego rodziców wita nauczyciel, Ferdynand Wiechowski z żoną Marcjanną z Pilaszów. W ich domu Marcin zauważa bat. Oprócz Marcina w domu nauczyciela mieszka Józia, na którą mówią „siostrzenica księdza” a w domu usługuje Małgośka.

2. Chłopiec jest świadkiem, jak rodzice targują się o cenę edukacji syna. W końcu rodzice odjeżdżają i zostawiają chłopca u nauczyciela.

3. Następnego dnia chłopiec musi sam się ubrać i umyć, wchodząc do klasy zauważa dzieci w różnym wieku. Stwierdza, że w klasie jest zimno i nieładnie pachnie. Kolega z ławki, Piotr Michcik, opowiada chłopcu o zasadach języka rosyjskiego. Kiedy wchodzi nauczyciel, klasa milknie i uczniowie wydają się przestraszeni.

4. Nauczyciel sprawdza listę obecności po rosyjsku, Marcinek nic nie rozumie. Kiedy nauczyciel odpytuje dzieci, te niezbyt umieją odpowiedzieć na jego pytanie. Nauczyciel rozpoczyna śpiewanie pieśni cerkiewnej, jednak dzieciom myli się ona z katolicką melodią „Święty Boże, Święty mocny..” co złości pana Wiechowskiego i próbuje uciszyć polską pieśń.

5. Marcinek uczy się mechanicznie rosyjskiego a z arytmetyką ma kłopoty. Rodzice nie odwiedzają syna przez dwa miesiące i chłopiec czuje się samotny, tym bardziej że nie wolno mu się bawić z innymi dziećmi. Marcinek ćwiczy kaligrafię i uczy się wierszyków na pamięć.

6. Pewnego dnia nauczyciel obwieszcza, że do szkoły w Owczarach przyjeżdża dyrektor. W domu nauczyciela rozpoczynają się przygotowania: sprzątanie i gotowanie smacznych potraw. W szkole również jest zarządzone sprzątanie i nauczyciel ćwiczy uczniów, by osiągnąć jak najlepsze rezultaty podczas wizyty dyrektora.

7. Dyrektor Piotr Nikołajewicza Jaczmieniowa przyjeżdża, w tym czasie Marcinek i Józia mają się ukryć. Podczas wizytacji Michcik czyta i deklamuje po rosyjsku, jednak inne dzieci już tak dobrze nie potrafią mówić w tym języku. Dyrektor ostrzega nauczyciela, że grozi mu dymisja, gdyż żadne dziecko nie umie dobrze po rosyjsku a po polsku wszystkie mówią.

8. Załamany nauczyciel Wiechowski płacze i upija się piwem. Jedna potem dyrektor wraca do domu, przeprasza za pomyłkę w ocenie jego pracy i obiecuje mu podwyżkę. Jak się okazało, baby we wsi skarżyły się na nauczyciela, że uczy po rosyjsku i śpiewa cerkiewne pieśni, co spodobało się naczelnikowi Jaczmieniowi.

9. Szczęśliwy nauczyciel świętuje z żoną awans. Jaczmieniów wraca do miasta i myśli nad całkowitą rusyfikacją polskich ziem.

10. W budynku gimnazjum w Klerykowie rodzice z dziećmi czekają na ogłoszenie terminu egzaminu kwalifikującego do szkoły. Wśród zebranych są urzędnicy, szlachta, księża, przemysłowcy oraz zamożniejsi chłopi. Po powrocie do hotelu pewien Żyd radzi pani Borowiczowej, by wynająć lekcje przygotowawcze u egzaminatora pana Majewskiego. W tym celu musi wziąć ona pożyczkę, jednak udaje się do domu profesora i płaci za lekcje Marcinka.

11. Marcinek odbył trzy lekcje u Majewskiego i idzie na egzamin. W komisji zasiada inspektor gimnazjum Sieldiew, pan Majewski oraz nauczyciel Itarion Stiepanycz Ozierskij, nazywany „Kałmykiem”. Najpierw jest egzamin z języka rosyjskiego, zła odpowiedź dyskwalifikuje kandydata. W sali zostaje połowa z setki uczniów. Po wynikach z części pisemnej zostaje wyłonionych trzydziestu uczniów. Na końcu ksiądz Wargulski pyta kandydatów z religii. Do klasy dostaje się Marcinek oraz inne osoby, które brały korepetycje u pana Majewskiego a także uczniowie prawosławni, synowie ludzi zamożnych i wysoko postawionych.

12. Rodzice nieprzyjętych uczniów pytają inspektora o taki wynik, na co on im odpowiada że powinno się w domu mówić po rosyjsku i dzieci mają zły akcent. Rodzice są tym pomysłem oburzeni.

13. Marcinek zamieszkuje w pensjonacie dla uczniów u pani Przepiórkowskiej, który znajduje się w dzielnicy Wygwizdów. Jego matka z panią Przepiórkowską kiedyś były sąsiadkami. Do pani Przepiórkowskiej przychodzą radca Samonowicz oraz radca Grzebicki. Obydwaj są przeciwnikami rusyfikacji i rosyjskich rządów. Somonowicz w swoich poglądach jest bardziej radykalny.

14. Marcinek uczy się dość dobrze, choć arytmetyka i rosyjski sprawiają mu trudności. W mieście czuje się osamotniony, uwięziony i przytłumiony ruchem i dużymi budynkami. W pensjonacie jest korepetytor Wiktor Alfons Pigwański, który ma pomagać uczniom, jednak bardziej zajmuje się pisaniem wierszy.

15. Chłopcy na stancji dokuczają Marcinkowi, szczególnie bracia Daleszowcy go męczą. Chłopiec trochę lepsze stosunki ma ze Szwarcem, starszym o rok chłopcem o przydomku „Buta”.

16. W szkole starsi uczniowie męczą młodszych i rzucają w nich kasztanami. Z kolei w klasie biedniejsze dzieci są wyszydzane przez nauczyciela, którym wtóruje nieraz reszta uczniów. Szczególnie męczony jest Romek Gumowicz, zwany „Czarnym”.

17. Matka przyjechała po Marcinka, by wziąć go na wiosenne święta do domu. Marcin jest szczęśliwy, że spędzi czas na wsi i z przyjemnością słucha opowieści o zaginionym koniu, który się potem odnalazł.

18. Latem umiera matka Marcina, jego ojciec ma jeszcze więcej obowiazków w gospodarstwie, więc przysyła jedynie pieniądze na szkołę i książki. Marcin dostaje promocję do pierwszej klasy gimnazjum, jednak sadzają go z drugoroczniakiem „Wilczkiem” i chłopiec opuszcza się w nauce.

19. Marcinek chodzi na wagary, podmienia zeszyty i wykorzystuje metody na nauczycieli. Pewnego dnia podczas wagarów, jest świadkiem jak w kościele ksiądz Wargulski krzyczy na inspektora gimnazjum, że żąda śpiewów po rosyjsku i wyrzuca nauczyciela z kościoła.

20. W szkole łaciny uczy pan Leim, który jest patriotą i jego córki działają na rzecz utrzymania polskości. Leim kiedyś wykładał historię powszechną, języki starożytne i niemiecki w najlepszych klasach, jednak po przekształceniu szkoły w gimnazjum rosyjskie, zostały mu jedynie lekcje łaciny w najmłodszych klasach. Pan Leim jest jednocześnie surowym nauczycielem i sieje postrach w klasie.

21. Z kolei rosyjskiego uczy „Kałmuk”, który nie potrafi utrzymać dyscypliny na lekcjach i chłopcy ciągle robią mu psoty. W szkole są zajęcia języka polskiego, choć jest to przedmiot nadobowiązkowy i oceny z niego nie liczą się na świadectwie. Języka uczy pan Sztetter, który jedynie każe tłumaczyć teksty na rosyjski, gdyż boi się o los swoich dzieci w carskich gimnazjach. Zajęcia z tego przedmiotu są wcześnie rano, więc większość uczniów je przesypia.

22. Również matematyka jest po rosyjsku i pan Nogacki wymaga, by uczniowie nawet w myślach liczyli po rosyjsku.

23. Marcin zdał do trzeciej klasy, choć nie uczył się zbyt pilnie. Pewnego dnia Szwarc przyniósł do domu pistolet, z którego bracia Daleszowscy, Marcin i Szwarc strzelali w swojej kryjów. Marcina i Szwarca złapał żandarm i zaprowadził do dyrekcji gimnazjum. Szwarc skłamał, że nie używał pistoletu natomiast Marcin przyznał się jedynie do strzelania bez prochu. Marcin wyobrażał sobie że ześlą go na Syberię lub wyrzucą ze szkoły. Jednak po kilku godzinach w kozie o wodzie i chlebie, została mu odpuszczona wina. Marcin przypisał taką pomyślność wstawiennictwu zmarłej matki i zaczął się pilniej przykładać do nauki.

24. Marcin zdaje do piątek klasy i pilnie się uczy cały czas. Jest posłusznym i pracowitym chłopcem oraz codziennie rano żarliwie się modli.

25. Wakacje spędza u ojca w gospodarstwie, które jednak popada w ruinę. Ojciec próbuje zapobiec zniszczeniu domu, jednak nie jest w stanie. Marcin dostaje strzelbę od ojca do pilnowania chłopów przy sianokosach. Chłopak uczy się polować na ptaki i staje się to jego ulubionym zajęciem.

26. Marcin wędruje po okolicach i poznaje jego mieszkańców. w bukowcu żyje chłop Scubioła, który pożycza i zarabia z procentów i podporządkował sobie wielu chłopów. W Gawronkach mieszkają biedni gospodarze, z których najbiedniejszym jest Lejba Koniecpolski z liczną rodziną. Nieraz z chłopcem na polowanie wybiera się Szymon Noga.

27. Po wakacjach, Marcin zastaje zmiany w szkole. Część nauczycieli odeszła, w tym pan Leim i zwiększyła się dyscyplina w szkole i poza nią. Teraz uczniów można rewidować na stancjach, jest całkowity zakaz mówienia po polsku i posiadania polskich książek. Chłopcy bojkotują rosyjski spektakl, na który jednak wybiera się Marcin. Chłopak podczas przedstawienia dostrzega potęgę rusyfikacji, którą dostrzegał jedynie w kontekście szkoły. Teraz zaczyna czuć niechęć i przerażenie przed wszystkim, co rosyjskie. Dyrektor i nauczyciele są zachwyceni obecnością ucznia na przedstawieniu, jednak w klasie Marcinowi dokuczają z tego powodu. Inspektor Zabielski zaprasza ucznia do domu, czego zazdroszczą mu inni uczniowie. W ten sposób Marcin odnajduje swojego pierwszego „mistrza”.

28. Jędrek Radek był chłopem z Pajęczyna Dolnego. We wsi był nauczyciel u szlachcica, który nazywał się Paluszkiewicz. Chłopiec często wyśmiewał się z kaszlu i chodu nauczyciela. Kiedy nauczyciel łapie Radka, ten jest pewny że dostanie lanie. Jednak pan Paluszkiewicz pokazuje mu atlas zwierząt i częstuje go ciastkami. Nauczyciel edukuje go i chłopiec szybko uczy się pisać po polsku i rosyjsku. Paluszkiewicz zabiera chłopca do pregimnazjum w Pyrzowicach. Chłopiec uczy się tam pilnie przez cztery lata, a następnie udaje się do gimnazjum w Klerykowie. Jędrek musi iść pieszo do miasta, na szczęście dostaje pracę korepetytora u szlachcica i ma uczyć malca, Władzia Płoniewicza.

29. Jędrek cieszy się, że może uczyć się w szkole. Jednak ma problemy ze swoim podopiecznym, gdyż Władzio jest opornym uczniem. Choć w domu szlachcica nie dba się zbytnio o niego, to chłopiec i tak się cieszy ze swojej sytuacji.

30. Niestety w szkole dokuczają Jędrkowi z powodu jego chłopskiego pochodzenia. Pewnego dnia chłopak nie wytrzymuje i bije się z jednym kolegą, przez co zostaje wydalony ze szkoły. Pod szkołą chłopak rozpacza i napotyka Marcina, który mu pomaga i wstawia sie za nim u Zabielskiego. Jędrka z powrotem przyjmują do szkoły i chłopiec jest niezwykle wdzięczny koledze.

31. W szóstej klasie gimnazjum widoczny jest podział uczniów. Jeden z obozów to „literaci”, którzy są pod wpływem Zabielskiego. Interesują się oni literaturą i językiem rosyjskim, organizują pozalekcyjne spotkania i są zdania, że państwo polskie jest chore i zacofane. W tej grupie jest Marcin, Rosjanie i Żydzi. Przeciwną grupę stanowią „wolno-próżniacy”, którzy wolą grać w karty na pieniądze, leniuchować, oszukiwać nauczycieli i dbać o elegancką modę. W grupie tej są synowie bogaczy i szlachciców.

32. W starszych klasach uczniowie przykładają się do matematyki, rosyjskiego, fizyki i chemii, ale lekceważą łacinę, grekę, historię a w szczególności język polski. Pewnego dnia Marcin z Millerem (zwanym „Balfegorem”) i Nochaczewskim (zwanym „Spinozą”) znajdują książkę „History of civilisation in England” Buckla i zaczynają dociekać prawdy na własną rękę. Książka ta jest dla uczniów silą moralną, by rozwijać dążenie do prawdy. Marcin rozwija się w teoriach ateistycznych i uczestniczy w spotkaniach „bucklistów”, które odbywają się na nowej stancji u „Czarnej Pani”.  Co ważne, spotkania odbywają się po rosyjsku, gdyż chłopcy nie znają polskich odpowiedników filozoficznych pojęć.

33. W klasie siódmej Marcin konkuruje w nauce z Tomaszem Waleckim, nazywanym „Figą”. Walecki jest pod wpływem matki, katoliczki i jest przeciwny rusyfikacji. Na lekcji historii Kostiulew czyta podręcznik, jak w żeńskim klasztorze jezuickim znaleziono trumienki z niemowlętami. Walecki protestuje przeciw temu, gdyż jest to według niego zmyślone. Przy przepytywaniu uczniów, tylko Marcin mówi, że nikt nie umawiał się na ten „bunt” z Waleckim. Nie wstawia się jednak za kolegą, co krytykuje jeden z uczniów. Walecki dostaje karę kozy i rózgi i jest zły na Marcina.

34. W klasie pojawia się nowy uczeń, wydalony z Warszawy Bernard Sieger. Jest on dobrym uczniem, jednak ma zakaz kontaktowania się z innymi uczniami. Chłopcy dokuczają mu z powodu wydalenia ze szkoły. Na lekcjach polskiego u Sztettera okazuje się, że chłopak otrzymał patriotyczne wychowanie. Bernard recytuje „Redutę Ordona” Mickiewicza, czym budzi podziw klasy i wzruszenie nauczyciela. Również Marcin jest poruszony wierszem i przypomina sobie o powstańczych opowieści oraz historii poznawanej w dzieciństwie.

35. W ósmej klasie Marcin z kolegami spotykają się na „górce” w Starym Browarze, gdzie odrabiają lekcje, uczą się i wymieniają poglądami. Pod wpływem Bernarda Siegera w chłopcach rozkwita uczucie patriotyzmu i czytanie zakazanych książek m.in. Mickiewicza, Słowackiego.

36. Na Marcinie wpływ wywierają „Dziady” Mickiewicza i chłopak dostrzega, jak silnie uległ rusyfikacji i jak był oszukiwany przez nauczycieli. Pewnego dnia Marcin idzie na spotkanie bucklistów i dostrzega Majewskiego, który go śledzi. W ciemności udaje się zabrać kładkę nad kanałem i Majewski jest w pułapce. Marcin ciska w nauczyciela błotem, jednak ten nie widzi swojego oprawcy. Chłopak mści się za lata rusyfikacji, kar za bycie Polakiem i kłamstw. Marcin idzie do chłopców ostrzec ich przed rewizją, jednak ani on, ani później nauczyciel z policją nie zastaje żadnego ucznia.

37. Uczniowie przygotowują się do egzaminu maturalnego. Marcin często uczy się w parku, gdzie pewnego dnia spotyka dziewczynę Annę Stogowską, którą przezywano „Biruta”. Dziewczyna również uczy się do egzaminów. Marcin poznaje historię jej rodziny. Jej ojciec jest lekarzem, jednak popadł w nałóg alkoholizmu i gry w karty. Uwiódł Rosjankę i został zmuszony do ożenku, kobieta wyrzekła się dla niego swojego pochodzenia. Często mówiła o tym, jak Polacy są uciskani i prześladowani przez jej rodaków, jednak wcześniej zmarła. Marcin zakochuje się bez pamięci w Annie i z trudem skupia się na nauce.

38. Po zdanych egzaminach i wakacjach Marcin wybiera się na spotkanie do pani Przepiórkowej. Opowiada, że zamierza dostać się na Uniwersytet Warszawskiej. Jednak tam zastaje smutek, gdyż kobieta musi zamknąć stancję, pan Grzebicki nie żyje a radca Somonowicz żali się na brak towarzystwa i ciężkiej sytuacji w kraju. Następnie Marcin udaje się do domu Anny Stogowskiej, jednak okazuje się że lekarza z dziećmi zesłano w głąb Rosji, co zasmuca chłopca.