„Zbrodnia i kara” jest jednym z najbardziej znanych dzieł Fiodora Dostojewskiego. Powieść ta weszła do kanonu literatury światowej i jest ceniona nie tylko za kunszt literacki, ale również inne aspekty, m.in. portret psychologiczny bohaterów lektury. 

Opracowanie lektury do matury – najważniejsze informacje o książce „Zbrodnia i kara”

– Książka została napisana w latach 1865-1866 roku, natomiast wydana została w 1867. Początkowo była wydana w odcinkach w czasopiśmie „Russkij Wiestnik”, dopiero później ukazała się wersja książkowa.

– Pierwszy polski przekład powieści stworzył Bolesław Londyński w 1887 roku.

– Akcja powieści dzieje się głównie w Petersburgu w 60. latach XIX wieku. Akcja rozgrywa się w ciągu dziewięciu dni.

– Dostojewski portretuje gorszą stronę miasta – dzielnicę biedoty, w której panuje głód, nędza i pijaństwo. Końcowe sceny dzieją się na Syberii, gdzie obserwujemy przemianę głównego bohatera. Petersburg doświadczał wówczas głębokiego kryzysu ekonomicznego. Przygnębiający, pełen smutku oraz nędzy jest obraz metropolii, która jest szczególnym tłem dla dramatycznych wydarzeń.

– Dostojewski w swojej powieści inspirował się  wątkami kryminalnymi współwięźniów, które poznał w trakcie swojego zesłania. Oprócz tego fabułę powieści czerpał z ówczesnych informacji prasowych na temat zbrodni.

– W książce można znaleźć również wątek inspirowany wątkami z życia autora. Dostojewski miał kłopoty z długami,  a przez to też z lichwiarzami oraz policją. Kłopoty finansowe Raskolnikowa są bezpośrednią przyczyną jego zbrodni, lecz także jednym z ważniejszych wątków w powieści.

– Powieść składa się sześciu części oraz epilogu, który opisuje wydarzenia w późniejszym czasie oraz innym miejscu.

– W lekturze możemy wyróżnić wątek społeczny, filozoficzny, psychologiczny oraz kryminalno-detektywistyczny, przez co możemy mówić o „Zbrodni i karze” jako powieści polifonicznej.

Streszczenie wydarzeń w „Zbrodni i karze”

1. Raskolnikow idzie do Alony Iwanownej, starej lichwiarki, która przyjmuje w zastaw różne przedmioty. Raskolnikow nie ma pieniędzy na opłacenie czynszu, zastawia więc pamiątki rodzinne (srebrny zegarek ojca i pierścionek siostry). W Raskolnikowie budzi się myśl, że jest to niesprawiedliwe i że lichwiarka żeruje na biednych studentach. Obmyśla plan, jak zgładzić Alonę Iwanownę.

2. Raskolnikow udaje się do szynku, gdzie spotyka Marmiełodowa. Dowiaduje się o jego ciężkim losie – jego rodzina cierpi głód, żona jest chora na gruźlicę a córka Sonia trudni się prostytucją, by utrzymać rodzinę.

3. Raskolnikow dostaje list od matki, w którym pisze mu że jego siostra znosi upokorzenia w domu Swidrygajłów, w których pracuje jako guwernantka i zamierza wyjść za mąż za Piotra Pietrowicza Łużyna. Raskolnikow wie, że jego siostra chce wyjść za mężczyznę tylko dlatego, by pomóc finansowo rodzinie.

4. Raskolnikow ma sen o wydarzeniu z dzieciństwa, w którym Mikołka zabija w brutalny sposób zabiedzoną szkapę na oczach tłumu gapiów.

5. Raskolnikow w szynku przysłuchuje się rozmowie studenta z oficerem, Ci także narzekają na los biednych i bogacenie się na ich nieszczęściu starej lichwiarki. Oficer mówi, że najlepiej by lichwiarka została zabita, co przyniosłoby korzyść całemu społeczeństwu. W czasie powrotu do domu słyszy rozmowę siostry lichwiarki, która mówi że nie będzie jej w domu. Alona będzie więc sama, Raskolnikow postanawia przy tej okazji zrealizować swój plan.

6. Raskolnikow idzie następnego dnia do Alony, przez chwilę się waha, jednak postanawia zrealizować swoje postanowienie i zabija Alonę. Znajduje biżuterię i pieniądze, w domu pojawia się jednak Lizawieta, siostra lichwiarki. Raskolnikow chcąc pozbyć się świadka, również i ją zabija. Ucieka z kamienicy i wraca do siebie.

7. Raskolnikow ma gonitwę myśli, jest spanikowany i przerażony. Postanawia ukryć łupy, by nie wydała się jego zbrodnia. Przyjaciel proponuje mu dorywczą pracę, przechodnie widząc jego stan, dają mu jałmużnę, on jednak odrzuca każdy rodzaj pomocy.

8. Raskolnikow choruje jednocześnie fizycznie i psychicznie. Od Łużyna dowiaduje się, że do morderstwa na lichwiarce i jej siostry przyznał się malarz pokojowy Mikołaj.

9. Raskolnikow kluczy po mieście, w tym czasie jest świadkiem niedoszłego samobójstwa kobiety, która zostaje uratowana. W gospodzie rozmawia z komisarzem Zamietowem i w prowokacyjny sposób przyznaje się do zbrodni, jednak Zamietow nie daje wiary jego słowom.

10. Marmiełodow wpada pod koła powozu i umiera, Raskolnikow pomaga finansowo jego rodzinie i poznaje Sonię. Raskolnikowa odwiedza matka i siostra, ten jednak widząc je, mdleje. Kobiety są przerażone jego zachowaniem. Raskolnikow jest burkliwy i nie wydaje się zadowolony z ich przyjazdu. Daje on wyraz swojej niechęci do Łużyna, narzeczonego siostry, który również za nim nie przepada.

11. Raskolnikow z Razumichinem udają się do sędziego śledczego Porfiriego w celu odzyskania zastawu. Tam Raskolnikow wdaje się w dyskusję z śledczym o swoim artykule „O zbrodni”, w której przedstawia teorię o dwóch grupach ludzi – wybitnych oraz pozostałych, pierwsza grupa nie podlega żadnym ograniczeniom i zasadom.

12. Raskolnikow błąka się po mieście, przypadkowy przechodzeń szepce „morderca”, co wybija Raskolnikowa z równowagi. Swidrygajłow odwiedza Raskolnikowa i składa propozycję zapłacenia 10 tys. rubli za zerwanie zaręczyn Duni z Łużynem. Ten jednak odmawia.

13. Matka Raskolnikowa urządza kolację dla Duni, Łużyna, Raskolnikowa i Razumichina. Łużyn czuje się obrażony obecnością Raskolnikowa, obraża całą rodzinę i zrywa zaręczyny.

14. Raskolnikow wezwany jest na przesłuchanie przez Porfiriego Pietrowicza, który jest przekonany o jego winie. Na komisariat przychodzi malarz Mikołaj, który przyznaje się do zabójstwa.

15. Łużyn chcąc cofnąć swoje postanowienia, udaje się do Soni i daje jej pieniądze, jednocześnie ukradkiem wsuwa jej do kieszeni 100 rubli. Obserwuje to współlokator Łużyna, Lebierziatnikow. W domu Soni odbywa się stypa. W czasie uroczystości pojawia się Łużyn i oskarża Sonię o kradzież 100 rubli, zostaje jednak zdemaskowany przez Lebieziatnikowa. On i Raskolnikow stają w obronie Soni i oskarżają Łużyna o oszustwo.

16. Raskolnikow przyznaje się Soni do popełnienia zbrodni i zostaje przez dziewczynę potępiony. Rozmowę młodych podsłuchuje Swidrygajłow, sąsiad Soni. W tym czasie przychodzi Lebieziatnikow, który opowiada o dziwnym zachowaniu matki Soni, która błąka się po ulicy z dziećmi i żebra. Zabierają ją do mieszkania, jednak tu wkrótce umiera.

17. Raskolnikow przez cały czas nie dają spokoju wyrzuty sumienia i obawy o wyjawienie zbrodni. Jednocześnie boi się, że Swidrygajłow wie o jego zbrodni i nadal ma zamiary względem jego siostry. Podczas pogrzebu Katarzyny Iwanowny, matki Soni, Raskolnikow dziwnie się zachowuje. Zarówno Swidrygajłow, jak i jego przyjaciel Razumichin zwracają uwagę na jego zachowanie.

18. Matka Raskolnikowa, jego siostra Dunia i Sonia martwią się o Raskolnikowa i próbują mu pomóc. Przejmują się stanem jego zdrowia. Jednocześnie Razumichin również wyciąga pomocną dłoń do przyjaciela, którego podejrzewa nawet o udział w politycznym spisku, ten jednak nie wyjawia mu swojej zbrodni.

19. Raskolnikowa odwiedza śledczy Porfiry Pietrowicz, który jest przekonany o jego winie. Chłopak jednak ciągle się nie przyznaje, śledczy przedstawia mu psychologiczny aspekt zbrodni, uświadamia Raskolnikowi że wie o jego udziale. Sugeruje mu, by sam przyznał się do zbrodni. Traktuje go z sympatią i widać, że chce mu pomóc.

20. Raskolnikow udaje się na poszukiwania Swidrygajłowa, który mu się zwierza. Okazuje się, że jest on erotomanem, uwodzi kobiety, a nawet ma na sumieniu gwałt. Kiedy pozbywa się Raskolnikowa, zwabia do siebie Dunię. Ta jednak broni się i strzela do niego z rewolweru. Swidrygajłow zraniony jest w prawą skroń i jednocześnie traci nadzieję na odwzajemnienie uczuć przez Dunię, więc ją wypuszcza. Odwiedza następnie Sonię, której przekazuje 3 tys. rubli. Następnie idzie do swojej narzeczonej, którą również obdarowuje gotówką. W stanie rozchwiania psychicznego popełnia samobójstwo na jednej z petersburskich ulic.

21. Wieczorem Raskolnikow odwiedza matkę i mówi, że musi na dłużej wyjechać. Żegna się z nią, a po powrocie zastaje siostrę w swoim pokoju. Dunia wie o wszystkim i namawia go do przyznania się do winy. Wychodzi i idzie do Soni, która daje mu cyprysowy krzyżyk – symbol cierpienia. Po podjęciu decyzji o wyjawieniu swojej winy, Raskolnikowi od razu lżej na duszy. Udaje się na plac Sienny a następnie na komisariat.

22. Raskolnikow dokładnie opowiada przebieg zbrodni podczas procesu. Zeznania gospodyni, dawnych kolegów, doktora Zosimowa czy przyjaciela Razumichina ukazują chłopaka w korzystnym świetle, który jest skory do pomocy słabszym a nawet bohaterstwa.  Raskolnikow przyznaje że poprzez zabójstwo lichwiarki chciał poprawić swoje położenie materialne, a skrucha spowodowała jego przyznanie się do winy. Raskolnikow dzięki czynnikom łagodzącym zostaje skazany na 8 lat ciężkich robót na Syberii.

23. Matka Raskolnikowa wie, że z jej synem dzieje się coś złego, choć wszyscy ukrywają przed nią prawdę. Raskolnikow wyjeżdża na Syberię a za nim wyrusza Sonia. Razumichin żeni się z Dunią, niedługo potem matka Raskolnikowa i Duni umiera. Młodzi otrzymują listy od Soni, że Raskolnikow jest przygnębiony i zobojętniały na wszystko. Nie dostrzega poświęcenia Soni, która udała się z nim na katorgę. Raskolnikow wstydzi się swojego położenia, choć jest traktowany lepiej i władze wiezienia wyznaczają mu lżejsze prace. Jednak współwięźniowie nie lubią chłopaka i szydzą z niego. Dopiero gdy Sonia choruje, Raskolnikow uświadamia sobie swoją miłość i tęsknotę za nią. Kiedy spotykają się, chłopak wydaje się odmieniony psychicznie. Wie, że czekają go lata cierpienia, jednak jednocześnie docenia życie i dostrzega swoje szczęście dzięki Soni.

Bohaterowie lektury

Rodion Romanowicz Raskolnikow – główny bohater powieści, młody chłopak, były student prawa. Żyje w nędzy, musi zapożyczać się u lichwiarzy i zastawiać u niej pamiątki rodzinne. Raskolnikow jest ambitny, pragnie znaleźć pracę w swoim zawodzie. W swoim artykule „O zbrodni” udowadnia wyższość jednych ludzi nad innymi, których prawo nie dotyczy, gdyż są oni jednostkami wybitnymi. Za przykład służy mu Napoleon, który jest jednostką wybitną, mimo że jego podboje nie były moralne. Roskolnikow chce zmieniać świat, który jawi mu się pełen niesprawiedliwości. Jego bliscy doznają krzywd i upokorzeń, podczas gdy źli ludzie bogacą się i żyją beztrosko. Raskolnik planuje zabicie lichwiarki, która według niego nie zasługuje na życie. Raskolnikow stara się sam przed sobą usprawiedliwić słuszność swoich czynów. Jednak po zamordowaniu lichwiarki i jej siostry, chłopak ma wyrzuty sumienia, które nie pozwalają mu normalnie funkcjonować. Na co dzień chłopak jest uczynny, troszczy się o bliskich i jest pełen współczucia dla cierpienia i biedy innych osób. Z tego powodu nikt nie podejrzewa go o taką zbrodnię. Pod wpływem bliskich, którzy cały czas przy nim trwają oraz po przeżyciu ciężkiej choroby uświadamia sobie swój błąd i niemoralną teorię. Pogrąża go to w rozpaczy, gdyż uważa się za człowieka przegranego. Pełen skruchy przyznaje się do win i odbywa pokornie swoją karę, spokój ducha odczuwa dopiero wtedy, kiedy uświadamia sobie że Sonia będzie z nim.

Raskolnikow jest niejednoznaczną postacią, choć jego teorie są błędne a postępowanie złe, w końcu następuje w nim przemiana. Jeden zbrodniczy czyn położył się kresem na jego życiu, jednak po tym upadku potrafił się podnieść i odpokutować za swój czyn. Nieoceniona w tym była pomoc bliskich – Soni, przyjaciela Razumichina, siostry i matki a także śledczego Porfiriego, który stara się pomóc chłopakowi.

Zofia Siemionowa Marmieładowa czyli Sonia – jej rodzina żyje w nędzy, a ona zmuszona jest do prostytucji. Jest córką Marmieładowa – alkoholika, który nie jest w stanie utrzymać rodziny. Sonia poświęca swoją godność dla rodziny, jest przy tym pełna pokory oraz gotowa przebaczać innym. Raskolnikow ujmuje ją tym, że pomaga jej rodzinie w momencie śmierci jej ojca, ponadto traktuje ją z dobrocią i szacunkiem. Kiedy dowiaduje się o zbrodni Raskolnikowa, przebacza mu jednak, jednocześnie namawia do przyznania się do zbrodni. Kiedy Raskolnikow zostaje zesłany na Syberię, ona postanawia mu towarzyszyć.

Sonia to osoba pełna pokory, która musi zmagać się z wieloma przeciwnościami losu. Sonia musi złamać swoje zasady, by wspomóc rodzinę finansowo. Z tego powodu, podobnie jak Raskolnikow, jest postacią tragiczną gdyż życie zmusza ich do straszliwych wyborów. Jednocześnie Sonia znajduje oparcie w religii i to wiara pozwala jej zachować godność ludzką. Postać Soni jest podobna do sytuacji biblijnej Marii Magdaleny.

Swidrygajłow – jest to mężczyzna w średnim wieku, nie budzi on sympatii. Jest uwodzicielem orz szulerem. Z pochodzenia jest szlachcicem, który za długi trafił do więzienia. Zachowuje on pozory człowieka eleganckiego, jednak tak naprawdę jest brutalny oraz bezwzględny. Niedawno owdowiały, próbuje uwieść Dunię, która jest jego pracownicą. Swidrygajłow próbuje przekupić Raskolnikowa pieniędzmi, by ten oddał mu siostrę, ten jednak się nie godzi. Kiedy podsłuchuje wyznanie Raskolnikowa i jego przyznanie się do winy, zachowuje się niespodziewanie. Zapewnia opiekę dzieciom zmarłego Marmieładowa i ich matki, z kolei Raskolnikowi opowiada o swoich błędach i krzywdach, jakie zaznali przez niego inni. Te dobre uczynki stanowią próbę odkupienia się z dotychczasowych grzechów. Mężczyzna jednak zbyt późno zdaje sobie sprawę ze swojego autodestrukcyjnego postępowania i kiedy demony przeszłości nie dają mu spokoju, w obłędzie popełnia samobójstwo.

Siemon Zacharycz Marmieładow – były urzędnik, który stoczył się z powodu alkoholu. Podwójnie żonaty, ma córkę Sonię oraz trójkę małych dzieci z Katarzyną Iwanowną. W chwilach trzeźwości zdaje sobie sprawę ze swojego upadku i krzywd jakie wyrządza rodzinie, jednak nie potrafi zwalczyć nałogu, który doprowadza go pośrednio do śmierci.

Piotr Pietrowicz Łużyn – mężczyzna w wieku 45 latach, zaradny i pracowity. Oświadcza się Duni, która przyjmuje jego oświadczyny wierząc że w ten sposób wybawi rodzinę z biedy. Jest wyniosły i arogancki, czego daje dowód podczas obiadu z rodziną Raskolnikowa i zerwaniu zaręczyn z Dunią.

Porfiry Pietrowicz – policyjny sędzia śledczy, który doskonale zna psychologię człowieka. Najszybciej domyśla się, że to Raskolnikow popełnił zbrodnię. Inteligentny i sprawiedliwy, jednocześnie szanuje i podziwia Raskolnikowa za jego wiedzę oraz inteligencję. Jednak uważa, że przyznanie się do winy wyjdzie na dobre Raskolnikowa, do czego go cały czas namawia. Porfiry Pietrowicz jest postacią pozytywną, głosem rozsądku, który pragnie pomóc Raskolnikowi w jego męce.

Dunia (Awdotia Romanowa) – młodsza siostra Raskolnikowa, pracuje jako guwernantka w domu Swidrygajłowa. Jest to mądra i szlachetna dziewczyna, która stara się pomóc bratu i matce. Niesprawiedliwie potraktowana w domu pracodawców i oskarżona o rozbijanie małżeństwa, dopiero później jest zrehabilitowana przez Marfę Pietrowną. Po zerwaniu zaręczyn z Łużynem Dunia poznaje Razumichina, przyjaciela brata, za którego potem wychodzi za mąż.

Dymitr Prokoficz Razumichin – najbliższy przyjaciel Raskolnikowa, także student prawa. Wrażliwy na krzywdę innych, jest lubiany przez wszystkich. Rozsądny i mądry, stara się uczciwie zarabiać, by poprawić swoją sytuację.

Alona Iwanowna – wynajmuje pokoje oraz trudni się lichwą. Nie ma ona skrupułów i nie zna litości dla swoich dłużników. Również swoją młodszą siostrę traktuje jak służącą, która pokornie znosi takie zachowanie. Alona Iwanowna jednocześnie przekazuje pieniądze na cerkiew, gdyż wierzy że dzięki temu ma zapewnione odpuszczenie grzechów.

Przesłanie powieści „Zbrodnia i kara”

Zbrodnia a psychologia- Dostojewski w „Zbrodni i karze” nakreślił postać psychologiczną zbrodniarza, który jednak wymyka się stereotypowemu postrzeganiu. Autor pokazuje kolejne etapy zbrodni, która zaczyna się od planowania oraz racjonalizowania jej przez zbrodniarza, następnie jest jej dokonanie a po niej następuje negatywny stan psychiczny, który może jedynie ukoić skrucha oraz odbycie kary. Dostojewski w mistrzowski sposób stworzył portret psychologiczny zbrodniarza, który przechodzi przez kolejne etapy zbrodni. Jednocześnie widać fascynację autora mroczniejszych stron  natury ludzkiej, która popycha przeciętnego człowieka do zaskakujących czynów.

Zbrodnia a etyka – Raskolnikow usprawiedliwia sam przed sobą popełnioną zbrodnię, a nawet posługuje się stworzoną przez siebie teorią. Nowo stworzona etyka odstaje jednak od chrześcijańskiej moralności, a zbliża go do Hegla czy Nietzschego, którzy mówili o szczególnych prawach jednostek wybitnych. Raskolnikow idzie dalej i wierzy, że niższe jednostki nie mają prawa do życia. Tym samym etyka Raskolnikowa niejako zapowiada nazistowską ideologię, która  miała tragiczne skutki kilkadziesiąt lat później. Raskolnikow pod wpływem religii zdaje sobie z tego, że jego moralność nie prowadzi do niczego dobrego i jako człowiek nie ma prawa do decydowania, kto powinien żyć a kto nie.

Zbrodnia a religia – Podczas gdy Raskolnik odwraca się od wiary i Boga, Sonia ma zgoła odmienne podejście. Raskolnikow wyznaje kult rozumu, tym samym odrzuca istnienie Boga a także religii. Jednak stopniowo Raskolnikow zwraca się do religii, gdyż w niej jest ostatnia deska ratunku. Dzięki religii i wierze bohater zyskuje spokój ducha, choć nie pojmuje tego zjawiska rozumem, to oddaje mu się.

Zbrodnia a społeczeństwo – Dostojewski w realistyczny sposób pokazuje rosyjskie społeczeństwo, szczególnie najniższą warstwę społeczną. Nędza bohaterów popycha ich do zgubnych czynów – Marmieładowa do alkoholizmu, Raskolnikowa do zbrodni czy Sonię do prostytucji. Dostojewski z całym okrucieństwem pokazuje stracone dzieciństwo dzieci wychowywanych w takich warunkach oraz społeczeństwo, które pod wpływem biedy nie tylko ubożeje w dosłownym znaczeniu, ale również cierpi na tym ich psychika i moralność.